27 Ocak 2013 Pazar

Din Psikolojisi 2-10 Ünite Özeti


ÜNİTE 2 DİN,DİNDARLIK VE BOYUTLARI


*Dinin tanımlanmasında zorluğun 2 nedeni vardır:1-Din çok yönlü,çok boyutlu bir gerçekliktir ve hiçbir unsura indirgenemez2-Bilim adamlarının ele alışlarında dinin,kendi kişisel anlayış ve eğilimleri doğrultusunda bir sınırlılık içinde görülmesi


*Dinin tanımlanmasının zor oluşu bilimsel ol.incelenemeyeceği anlamına gelmez.Sadece tecrübeye dayalı elde edilen bilgi tek başına yeterli olmaz;nicel yöntemlerin yanında nitel anlama ve yorumlama yöntemlerinede başvururlar.


DİNİN PSİKOLOJİK TANIMLARI*

Dinin özsel tanımı Dinin özsel tanımı:Dini ,onu oluşturan asıl unsurlar açısındn ele alan,dini olguları kültür içerisinde yer alan kendine özgü bir gerçeklik olarak kabul etmektir.W.Jemes e göre din;Tabiatüstü ilahi ve kutsal bir varlık ile ilişkili olan inaçların tasavvurların, tecrübelerin, duyguların,işaretlerin dilin ve davranışların bütünü.


Dinin özsel tanımındaki başlıca unsurlar:*Din tabiatüstü (yüce varlık ) ve kutsaldır.*Aşkın özelliğiyle ana konusu Allah tır.*Allah , dindar insanda heryerde ve her durumda davranışlarında etkili olarak varlığını hissettirdiğinden dolayı bilimsel incelemeye konu olur.*Allah,insanın ötesinde nesnel bir gerçekliktir.*Kişisel ve öznel bir gerçeklik olması bakımından içkin olma öz. Sahiptir.*Kişilerde bağlılık ve sadakat uyandırır.*Dini inanç;öğreti,ahlak,kutsalla ilgili tutum ve davranışlardan oluşur.


Dinin işlevsel tanımı: Dini ,birey ve toplumun hayatında yerine getirdiği işlevler açısından ele alır.E.Fromm 'a göre din: Bir grup tarafından paylaşılan,o grup üyelerine kendilerini adayabilecekleri bir hedef sunan ve onlara ortak bir davranış biçimi veren sisstemdir.*Her türlü ideolojik veya insani tutkusal bağlanma biçinlerine din denebileceğini söyler. Her insan dindardır,kapitalizm ,kominizm ,para tutkusu .....vb.gibi dav. din içinde değerlendirir.


*Batson un Dinin ana konusunu ölüm olarak gören şlevsel tanım:Din,canlı varlıklar olduğumuzu mutlaka bir gün öleceğimizi bilmemiz olgusundan doğan sorunların sorumluluğunu tek tek şahsen yüklenmeye bizi sevkeden herşeydir.*Dinin ölümü kabullenme hayatın sorumluluğunu yüklenme işlevine öncelik vermiş.


Dinin etki ve işlevleri:*İnanılması gereken doğruları açıklar,Allah la ilişki kurmanın yolunu gösterir.*Hayat,ölüm,kader..gibi varoluşsal sorunlarla ilgili bütüncül dünya görüşü kazandırır*Bireyin anlam arayışına cevap verir*Sorumluluk duygusu verir,insanı aydınlatır belirsizlikten kurtarırvb.özellikler kazandırır.


*Pek çok din psikoloğu 'indirgemeci' din anlayışıyla ortaya koyarak yanılgıya düşmüştür.


Dinin özsel -işlevsel tanımı: Din,genel bir varoluş düzenine ilişkin kavramlaştırmalar formüle ederek insanlarda güçlü yaygın ve uzun süreli ruh halleri ve güdüler yaratan ve bu kavramlaştırmaları bir gerçeklik halesne bürüyerek söz konusu hallerin ve güdülerin eşsiz bir şekilde gerçekmiş gibi görünmesine yol açan semboller sistemidir.


*Din,kültür içerisinde yer alan bir semboller sistemi olarak ele alınır.Bu tarifin en büyük faydası psikolog veya sosyoloğun dinin konumunu doğru şekilde ifade etmesidir.*Bu sistem halkın 'yaşam tarzı ve kalitesi' ve 'dünya görüşü' birleştirici bir işlevdir.


Geertz e göre dinin inaçların işlevi:*Sıra dışı,akıl ötesi olay ved eneyimlere açıklamalar getirme*İnsanın acı ve sefaletini anlama ve duygusal destek verme*Şeylerin nasıl olduğu ve olması gerektiği arasındaki kopukluğu açıklmak için anlam üretme


Nesnel bir gerçeklik olarak din:Din,herşeyden önce kültürün içinde bir gerçekliktir. Kültürel gerçeklik olarak din bireylerin dışında var olan nesnel bir olgudur.Unsurları:*Dini topluluk ve gelenek:İslam,Hristiyanlık,Sünnilik,Hanefilik...vb .*Dini kurumlar:Şeyhül İslamlık,DİB,Müftülük,Papalık...vb.*Din dili:Allah,Tanrı,Peygamber,helal-haram,günah-sevap,vahiy,cennet,şeytan vb.*Dini Şahıslar:Peygamber,veli,hoca,şeyh,dede... vb.*Dini nesneler:Mushaf,seccade,rahle..vb.*Dini zaman ve mekanlar:Medine-Mekke,Kabe,mescit,tekke,Kadir gecesi,Kurban bay vb*Dini törenler:Çocuğun kulağına ezan okunması,cemaatle namaz,zikir,vaftiz,kutsama vb



*Din psikologlarının görevi dinin kendisi değil,insan tecrübesinde ortaya çıkan dini tezahürleri incelemektir.


Öznel bir gerçeklik olarak din:Belli bir ortamda dinins embolleriyle karşılaşan bireyler onlarla girdikleri iletişime bağlı olarak kendi kişisel dindarlıklarını oluşturur.Müslüman çocuğun aile bireylerinden dini tecrübeye sahip olur.İç dünyasında öznel bir hayat olarak din yerini almaya başlar.Unsurları:Dini yetenek ve eğilimler,dini güdüler,dini inançlar,dini sözler ifadeler kavramlar,dini yargılar,dini tasavvurlar,dini tutumlar,dini duygu ve heyecanlar,dini uygulama,eylem ve etkinliklerDindarlık:Belli bir dinin inanç ve öğretilerinin belli bir zaman ve şartlarda belli bir kişi, grup yada topluk tarafından yaşanmasıdır.Yaşanan dindir,dinin hayata geçirilerek birfiil yaşanan biçimidir.*Psikolojik olarak din hem insanların duygu ve düşüncelerinde hemde kültürel dünyada bir referans çerçevesi olarak vardır.Dinin psikolojik olarak incelenmesi bu karşılıklılık ve etkileşim bakış açısıyla yapılmalıdır.


Dindarlığın özellikleri:1-Dindarlık tek biçimli değişmez/sabit bir durum değildir kişi ve gruplara göre değişen dinamik bir yapı ve süreçtir2-Bireylerin ve grupların hayatlarında çeşitli faktörlere bağlı olarak(yaş,cinsiyet vb.)dine bağlanma dereceleri vardır.Olaylar ve durumar(felaketler,toplum baskısı vb.) dini bağlılığı artırıp azaltabilir.3-Dindarlık birey ve toplum hayatında belli alanla sınırlı değil,hayatın her alanında yaşanır.


*Dindarlık,dini öğelerle insani özelliklerin karışımıdır.

Dindarlığın boyutları: Glock ve Stark ın ortaklaşa ve Stark ın yalnız yaptığı çalışmalarla ortaya koymuşlar.1-İdeolojik (inanç) bağlamı:Bir kimsenin din ile bağ kurması o dinin temel inanç esaslarını kabul etmesiyle başlar.Tevhid inancı İslam ın, Teslis inancı Hristiyanlığın ayırt edici vasfıdır.2-Törensel(ibadet ve uygulama) boyut:Dua,namaz,hac,kurban,kutsal kitabı okuma vb.3-Tecrübe (Duygusal) Boyutu:Allah la ilişki içinde olan inançlı insanda uyanan sezgiler, duygular,,algılar ve duyumlardır.Mistik/Tasavvufi yorum ve uygulamalar dini tecrübenin yoğun yaşanmasını amaç edinmiştir.4-Zihinsel (Bilgi) Boyut:Dini bilgi ancak inançla değer ve işlevsellik kazanır inancı olmayan kimsenin bilgisi ne kadar çok olursa olsun dindarlığın göstegesi olamaz.5-Etki Boyutu:Dindarlık yaşantısı kişi ve grubun dini hayatını geliştirir ve hayatın bütün alanlarında etkili olur.(beslenme alışkanlıkları,ahlaki tutum dav. vb.)


DİNDARLIK YÖNELİMLERİ:
 G.W.Allport iki temel tip halinde tanımlar:*Dış Güdümlü Dindarlık *İç Güdümlü Dindarlık


Dış güdümlü dindarlık: Dini derğerler birinci derecede önemli değildir,araç olarak görür.İç güdümlü dindarlık:Dini değerler içlerine iyice yereşmiş insanlar için din,bütün benliği kuşatmış her konuda başvuru kaynağıdır,amaçtır.Aralarındaki farklılıklar:1-Dış güdümlü dindarlar dini kullanırken,dinden yararlanırken;iç güdümlü insanlar dinlerini yaşarlar.Dış güdümlüler kendileri için,iç güdümlüler Allah rızası için yaşar2-Dış güdümlü dindarla için dini inanç ve değerler zaman zaman başvurdukları,benliğin hizmetinde olan değerler,iç güdümlüler için benliği bütünüyle aşan kişiyi değişime zorlayan içten doğma değerdir.3-Dış güdümlüler dini inanç ved eğerlerinden kolayca vaz geçebilir,iç güdümlüler dinleri için yaşar.4-Dış güdümlüler için din,maka m itibar kimlik kazanma aracı,iç güdümlüler için din nihai ilgi veamaçtır.


Araştırma olarak din:Baston ve ventis gibi araştırmacılar için din ne amaç nede araçtır araştırmadır.Hayatın ortaya koyduğu varoluşla ilgili ve nihai hakikat konusundaki soruları korkusuzca araştırmaktır.Şüphecilik eğilimi taşırlar.


Dindarlığın boyutuyla ilgili Gazzalinin görüşü:İnsanların yaşadıkları dinin 3 farlı yapısı vardır: İman (taklit) fikir(ilim) marifet (sevk,şevk) devreleridir.Buna 'dinda rlığın uzunlamasına boyutları ' denilebilir.


Kurumsal Geleneksel Dindarlık/Bireysel Dindarlık :Batı Hristiyan toplumlarda dindarlık kurumsal niteliktedir.Yani belli bir klisenin üyesi olarak onun aracılığı ve rehberliğiyle insanlar dinlerini yaşar.Bireysel iman ancak otoritenin onayıyla meşrulaşır.Son 40 yıldır kurumsallaşmış din,önemsiz ve değişime engel, aşkın ın bireysel tecrübesini engelleyen unsur olarak görülmeye başlamış.Dini kurumlar gerilemekte bunun yanında menevi yaşam şekilleri atrmaktadır.(yeni dinler,dini akımlar) Bu hareketlerin dogmadan özgürleşme ve doğallaşma olduğu vurgulanmakda ve bu hareketler kültür karşıtı çizgi olarak tasviredilmekte.Müslümanlıkda böyle bir durum söz konusu değildir.Ancak Müslümanlıkda da geleneksel dini anlayış ve kabullerle modern durum arasındaki çelişki ,boşluk ve çatışmalardan kaynaklaran sorunlar var.


MANEVİ YAŞAM:Aşkın (Tanrı)la ilgili eksiksiz bir farkında oluş veya bireyin olgun bir varolma tarzı.Manevi yaşam içindeki yaşantılar: Yaşamda bir anlam arama,Aşkınlıkla (yücelikle) bir karşılaşma,Nihai gerçek arama,Gizemli varlığa saygı ve minnettarlık,Kişisel değişim


Manevi Yaşam Türleri:1-Tanrı yönelimli2-Dünya yönelimli(Kişinin çevrebilim ve tabialta ilişkisini vurgulayan)3-Humanistik(İnsanın başarısını potansiyelini vurgulayan)-insan yönelimlide denir.


*Manevi yaşam bireysel tecrübeyi,kişisel üstünlük,bilinçüstü duyarlılık ve anlamlılıkla ;Din, katılıkla yada insan potansiyelini sınırladığı düşünülen şekilsel olarak yapılanmış dini kurumlarla tanımlanır.Dış güdümlü kurumsallaşmış din,bireysel karşılıklı ilişkiye dayalı maneviyatçılıkla zıtdır.*Hem din hemde manevi yaşam için merkez kutsal anlayışıdır.

3.ÜNİTE DİNDARLIĞIN KAYNAKLARI


Fıtrat: İnsanın yaratıcısını tanımaya ve O na bağlanmaya doğuştan eğilimli olması.


*İnsanlar Tanrı ya öfkelendikleri veya O na muhtaç olmadıklarını düşündükleri zaman bile kutsallık duygusunu kaybetmezler.Başka varlıklara yönelirler başka dayanaklar ararlar.Satanizm gibi uç noktalar göz önüne alındığında inanmanın zorunlu ihtiyaç olduğu görünür.


*İnanma ihtiyacı genel bir kavramdır,insanı ruhun derinliklerinde kutsal gördüğü yüce varlığa yönelten eğilimi ifade eder,Fıtrat ise İslami bir kavram olup Allah a yönelik dini kabiliyet ve hazır oluş anlamında kullanılır.


*Dinlerin temel görevi:inanma ihtiyacını karşılamak ve insanın ruhundaki manevi boşluğu doldurmaktır.


DİNDARLIĞIN BİYOLOJİK KAYNAKLARI


*Nörobiyoloji ve din *İnanç Geni ve Din 


Nörobiyoloji ve din :Nörobiyoloji sinir sistemi biyolojisidir.Bu yaklaşıma göre insan davranışlarının temeli biyolojiktir.Son yıllarda insanların davranış,duygu,tutum ve inançlarının beyindeki karşılıklarını bulma konusunda ilerleme kaydetmiştir.Nöroteoloji:Dini ve mistik yaşantıların biyolojik temellerini araştıran bilim.Tanrı noktası:1990 da ilk olarak nöropsikolog M.Persinger, 1997 de nörolog V.S.Ramachandran ile ekibi insan beyninde doğuştan var olduğunu öne sürülen Tanrı Noktası üzerinde araştırmalar yapmışlar.Tanrı noktasını,beynin şakak loblarındaki sinir bağlantıları arasında konuşlaşmıştır.SPECT Beyin Haritalama Yöntemi:A.Newberg kullanmış.Tanrının beynin sabir parçası olduğunu savunmuş.Tibetli Budistlere transa geçtiklerinde radyoaktif boya şırınga ederek,beynin belli bölgesinin değişime uğradığını tespit etmiş.SPECT yöntemini,Tanrı tecrübesi yaşayan beynin canlı resmi olarak niteler.Bu yöntem mistik deneyimler sırasında kullanılır.Dindar insanların mistik tecrübe yaşadıklarında çekilen MR görüntülerikafatasının ön tarafında değişmelerin meydana geldiğini göstermiş.


*Çocuklarda yapılan araştırmalarda çocuların canavar,cin,peri gibi doğa üstü varlıkları kolay inanmalarını;ön beyin bölgesinde çok sayıda nöron bulunmasına bağlamışlar.*Ön beyin yapılarının toplumsald eğerlere uyma,hataları bulma,kurallara bağlanma gibi işlevlerden sorumlu olduğunu iddia etmişler.*Beynin üst arka bölgesinde yer alan pariental lob ;zaman ve mekan algısından sorumlu*Dindarlarda görülen tutucu kişilik özelliği beynin sol yarımküresiyle,mistik tecrübe özelliği olan doğaüstü inanç ved eneyimler beynin sağ yarımküresiyle ilgilidir.E.D'AGUİLİ nin görüşü:Beynin farklı bölümlerinin din ile ilgili farklı işlevleri vardır.Beynin bir noktası vahdet/birlik fikrini anlamaya,diğer noktası Tanrının dünyada olup bitenleri nasıl düzenlediğini anlamaya çalışır.Dini tecrübelerden bir kısmı insanın belleğinden ölünceye kadar silinmeyecek ölçüde etkili olur.


*Konuyla ilgili çalışmaların birçoğuna göre manevi tecrübelerle beyinde oluşan nörolojik değişmelerin bizzat beyin tarafından meydana getirildiğini tespit etmek mümükün değildir.Beyindeki devrelerin Tanrı ile ilişkisi tamamen inanca bağlı olarak kalacaktır. Beynin dini tecrübe sırasında ne yaptığını görmek din hakkında,Tanrı nın var olup olmadığı hakkında somut bilgi sağlamaz.Bir Kabe resminin dini hayranlık uyandırması,beyindekigörüntü-ilişkilendirme bölgesine bağlıdır.Bu bölge gözün gördüklerini yorumlar,görüntülerle duygu ve anılar arasında bağlantı kurar.Dua Ya da meditasyon sırasındakillerde bu görüntüleme-ilişkilendirme bölgesinde olurşur.

İnanç Geni ve Din :Davranış genetiğinin amacı:genetik ile çevrenin insan davranışındaki bireysel değişmelere olan katkılarını anlamak.Genler:Hücrenin kromozomlarında yerleşik olarak bulunan,canlıların kalıtımsal karakterlerini taşıyan ve zamanı geldiğinde ortaya çıkışını sağlayan kalıtım faktörleri.Tanrı Geni: Dinin biyolojik alın yazısı olması.2004 yılında D.Hamer Tanrı geni çalışmasıyla maneviyatın genini bulduğunu iddia etmiş.Maneviyatın etkili ve evrensel güç olmasını genetik karakterine karekterine bağlamış.İnsanların manevi değerlere mutluluktan sağlıktan ve güçten daha fazla önem göstermeleri bu gene bağlıdır.Hamer e göre Tanrı Geni insanın mistik güce inanmasıyla ilgili manevi seviyesini belirleyen biyokimyasal bir şifredir.Kendini aşkınlama ile Tanrı geninin ilişkili olduğunu söyler.Ona göre buna Tanrı geni demek bilimsel olmayabilir ancak insanın yaratıcısını aramaya yönelten fonksiyonu bulunduğundan Tanrıyı arama geni denilebilir.


L.Koenig in çalışması:Dindarlıkla-çevre ilişkisiyledir.İkizlerin katılımıyla yaptığı çalışmada dindarlığın kalıtımsal bir öz.taşıdığını ve gelişim sırasında ortaya çıkan değişmelere rağmen oldukça kalıcı olduğunu belirtmiş.Ayrıca çocuklukda çevrenin dindarlık üzerindekie tkisinin daha çok olduğu yetişkinliğe geçişte azaldığını tespit etmiş.


*Genlerin üzerimizde büyüke tkisi vardır.Ancak moleküler biyoloji uzmanlarına göre herşeyin sorumlusu genler değildir.Genler çevre ile devamlı etkileşim içindedir.


DİNDARLIĞIN PSİKOLOJİK KAYNAKLARI:


*Anlamarayışı ve Din *Ölüm Korkusu,Ölümsüzlük Arzusu ve Din *Engellenme,Çaresizlik ve Din *Anlama,Bilişsel Tatmin ve Din *Suçluluk Günahkarlık Duygusu ve Din


Anlam Arayışı ve Din(hakikat arayışı) :Anlam arayışı:Düşünce,tutum ve davranışları belirleyen en önemli güdü.Hakikat arayışı:Hayattaki konumu olumlu yönde belirleyecek nihai bir anlama kavuşmak ve böylece varlığı anlamlandırmada ihtiyacını gidermektir.

Hayttaki konumu olumlu yönde belirleyecek nihai bir anlama kavuşmak ve böylece varlığı anlamlandırma ihtiyacını gidermek.*Düşünce tutum ve davranışları belirleyen en önemli güdüdür.Logoterapi:V.Frankl bu görüşü öne sürmüş.Modern insanın en büyük sorununu anlam ihtiyaç ve arzusunun engellenmesinde görür.Amacı:Anlam arzusunu tatmin etmek ve anlamsızlıktan kurtarmaktır.Logoterapiye göre; insanda doğuştan var olan anlam arzusu onu en acımasız ve en korkutucu şartlarda bile sarılabileceği bir değere,bir amaca yöneltebilir,ancak anlam arzusu engellerinirse insan anlamsızlığa düşer .Anlamsızlığı çağın hastalığı görür.*Yapılan araştırmalarda insanların %80-90 ı hayatta bir anlam bulmayı temel ihtiyaç saymış.*Ülkemizde 1999 da Bahadır ın yaptığı araştırmada katılımcıların %90.2 si anlamlı huzurlu belirli amaçları ve hedefleri olan düzenli hayat kumayı en büyük arzu saymış.


***Din, tüm hayatı ele alıp yorumlayan ,bilinmeyen pek çok hususu sunduğu tatminkar cevaplarla açıklığa kavuşturup anlamlandıran eşsiz bir sistemdir.Bir çok din psikoloğu dini anlam sistemi olarak tanımlar.G.W.Allpord da bu konuda:-Din herşeyin derinliğinde bulunan anlamı keşfetmede en büyük güçtür.Zira din bütün dünya görüşleri arasında en tutarlı ve en kapsamlı olanı ortaya koyar... der.


Yaniii:anlam arayışı hem zihinsel hemde rusaldır.Semboller sistemi olarak din,insanın yaşadığı dünyayı daha iyi anlamasına yardımeder.


Ölüm Korkusu,Ölümsüzlük Arzusu ve Din:Ölüm insanın yaşama arzusunun en büyük tehtidi ,hayatı sonlandıran tek gerçektir.Ölüm korkusu korkuların en büyüğüdür.En güçlü arzu ise;ölümsüzlük arzusudur(sonsuzluk. duygusu)İnsanda doğuştan vardır ve ölüm ötesinede uzanır.***Din , sunduğu inanç ved eğerler sistemine uygun yaşamak koşuluyla insana ölümün hastalıkların eksikliklerin olmadığı ebedi hayat vaad eder.(cennet hayatı-ahiret inancıyla)***Bu duruma karşı görüş:Freud ve takipçilerine göre; ölüm ötesiyle ilgili inançlar dünyada yüzyüze gelinen sıkıntı ve engellemeler karşısında teselli bulmak için insanın uydurduğu tatmin kaynaklarıdır.


***Dini ölüm korkusuna indirgeyenlere karşı görüş:Jung ve takipçileri ,ölüm ötesi hayata inanmanın insan için kaçınılmaz zorunlu yöneliş olduğunda birleşmişler.


Çalışmalara göre değişik sonuçlar ortaya çıkmış:*ölüm korkusu dinden uzaklaştırır*Ölüm korkusu ve sonsuzluk duygusuyla din arasında ilişki yoktur(batıda yapılan araştırmalar)*Ölüm korkusu ve sonsuzluk duygusu dine yaklaştırır


Engellenme,Çaresizlik ve Din:Engellenme:İnsanın ihtiyacını ,arzusunu arşılamak için harekete geçtiğinde gerek kendi içinden gerekse dışardan kaynaklanan nedenlerle hedefine ulaşamaması.Engellenme durumunda insanda, gerginlik artar;öfke korku kaygı sıkıntı çaresizlik duygusu ortaya çıkar.Çözümler ve tatmin yolları arar.İnsan gücünü aşan engeller karşısında dini inanç ved eğerler telafi işlevi görür.


Dindarlığı çaresizlik durumuna indirgeyenler:Feud (bu freud olmasın :) ) ve MarxOnlara göre din;esasen yolunu şaşırmış bir insani arzu,aslı esası olmayan hayal ,yanılsama ves apmadan ibarettir.Dini tutum ve davranışlar acziyet ve tatminsizlikten doğan hastalıklı yapılardır.


Dine yönlendirdiği düşünülen engellenme ve çeresizlik kaynakları:1-İnsanın karşı koyamadığı tabiat ve dünya olayları(deprem,sel,kuraklık vb.)2-Sosyal mahrumiyetler(statü,özgüven kaybı ,iletişim güçlüğü vb.)


***Sırf çaresizlikten kaynaklanan dini yönelim sürekli ve kalıcı dindarlığı garanti etmez.Şartlar normale döndüğünde çoğu kişie ski dini alışkanlıklarına döner.


Anlama,Bilişsel Tatmin ve Din:İnsan sahip olduğu zihinsel donanımla içinde yaşadığı hayatı kendini tatmine decek derecede anlamaya ve yorumlamaya çalışır.Yani zihin, boşluk ve belirsizlikleri kabul etmez ,mutlak kesinlik arzusuyla bilişseltatmin arar. İnsan ne kadar donanımlıda olsa ancak belli bir noktaya kadar gelebilir.Arayışlarının bir kısmına bilim ve idolojiler cevap verebilir.Bunlarda sınırlılıkları nedeniye tatmin ve kesinlik arzusu için yeterli olmaz.Özellikle metafizik konularda bilimin ve açıklama sistemleri çok şey söyleyemez.İşte din bu alanda hakimdir.Yani insan tecrübesini aşan tabiatüstü,metafizik ve evrensel doğrulara dn hakimdir.***Ergenlerin dine yönelmesi zihinsel etkenlerdendir.Dinin bilinmeyenlerle ilgili gerçekçi açıklama ve yorumlar sunması ,hayatın amacına ve bireysel kimlik problemlerine yönelik oldukça doyurucu tutarlı çözümler sunduğu için yönelirler.Zihnin ancak dinin yardımıyla çözeceği temel problemler:1-Evrenin ve dünyanın yaratılışı,hayatın anlam ve amacı2-Acı tecrübeler,doğal felaketler ölüm gibi zorlayıcı ve olumsuz yönleri3-Haksızlık adaletsizlik başarısızlık fakirlik gibi bireysel Ya da toplumsal engellenme ve mahrumiyet4-Şuur yaratıcılık mistik tecrübeler gibi bilimin açıjklayamadıları5-Zihinsel boyıtta ele alınan kimlik problemleri ve hayat felsefesi


Suçluluk,Günahkarlık Duygusu ve Din:İnsanlar belirli kurallara uymalıdır.Birey bu kuralları doğduğu zaman kültürün özelliği olarak ailesi ve yakın çevresinde hazır bulur.Toplumsallaştıkça onları içselleştirerek ahlaki değerler olarak kendine mal eder.Din ahlaki davranışları değerlendirirken iyi-kötü kavramlarına sevap-günah nitelemelerini ekler.Suçluluk duygusu,insan tabiatının güdüleyici evrensel niteliklerindendir.Temelleri dön.çocuklukanne-baba-çocuk ilişkilerine dayanır.Suçlulukduygusunun kaynaklarıt oplumda suç veya yasak kabul edilen davranışlara göre değişir.Vicdan:Toplmun kabul ve kurallarının insandaki temsilcisi.Bireyin sergilediği davranışlarında toplumund eğerlerine uyup uymadığını denetleyen iç hakimdir.*Suçun dindeki karşılığı günahtır.Vicdan mahkumiyetini iafde eden suçluluk dinde günahkarlık;vicdani mahkeme ilahi mahkemedir.*Yani suçluluk veg ünahkarlık insanı dine yöneltir.*ABD de ergenler üzerinde yapılan araştırmalarda dindışı hayattan dine dönüşte suçluluk duygusunun etkili olduğu.*Yine yapılan bir araştırmada dine dönüş yapanların %55 i günahkarlık duygusundan şikayet ettikleri dönüşten sonra rahatlık ve gönül hoşluğu yaşadıkları .


***Suçluluk duygusu normal insani/ahlaki gelişimin , günahkarlık duygusu din ve inanç gelişiminin sonucudur.


DİNDARLIĞIN SOSYAL VE KÜLTÜREL KAYNAKLARI


*Sosyal Öğrenme ve Din *Toplumsallaşma ve Din *Eğitim ve Din


Sosyal öğrenme ve din:İnsan sürekli bilgi alan öğrenen bir varlıktır.Öğrenmelerinin %80-82 kadarını görerek,%10-12 kadarını işiterek kendine maleder.Her insanın kişilik gelişiminde taklit ettiği benzemeye çalıştığıözdeşim örnekleri ve davranış modelleri vardırBaştaanne-baba,aileüyeleri,arkadaşlar,din,bilim sanat dün.kişiler vb.Model alma yoluyla öğrenme:İnsanın kişilik ve kimliğinin ,büyük ölçüde seçtiği modellerin görüş ve davranışlarından etkilenerek oluşması.En yaygın model alma süreçleri:gözlemleyerek öğrenme,taklit,özdeşleşme,içselleştirme süreçleriPekiştirmede öğrenmede önemlidir ancak sadece insanın kendini pekiştirmesi değil başkalarının davranışlarınıda gözlemleyerek dolaylı pekiştirmelerle öğrenir.Çocuklukta en fazla özdeşleşilen mode anne-babadır.*Çocuklukda korunma ve bağlanma ihtiyacı ve merak duygusu güçlü olduğundan,ilk dini etkilere açık ve isteklidirler.*Artan yaşla birlikte çocuk anne-babasından bağımsızlaşır arkadaş gruplarına yönelir model anlayışında farklılıklar oluşur.İlkokul yıllarında yeni modeller başta arkadaşlaröğretmenler medyada sıkça gündeme gelen ünlüler...*Erkenlik döneminde en güçlü model akranlardır.Ergen çocuk ile yetişkinlik arasında sıkışmış bir psikoloji yaşar.*Çocuklukda olumlu dini gelişim yaşayanlar ergenlik döneminde en fazla dini açıdan güvendileri modellere yönelir.,***Dindarlığın temelleşmesi ve gelişmesinde sosyal öğrenme imkanlarından birisi, vakıf , dernek, cemaat gibi dini gruplardır.


Toplumsallaşma ve Din:Toplumsallaşma;Bireyin belirli toplumsal çevrede kişilik kazanması,toplumla bütünleşmesidir.Topluma uyum sğlama süreci.Kültür:Bir topluma has tüm ifade ve etkileşim şekilleridir.Ortak değer ve davranış kalıplarının saklandığı toplumsal bellek olarakda kabul edilir.Bu toplumsal bellekde sonraki kuşaklara aşılayacak kültür mayası korunur.Kültürleme:Toplumların kendisini oluşturan bireylere belli bir kültürü aktarma kazandırma eylemi.Kültrel birlik ve beraberliği sağlayarak toplumsal barış ve huzuru hedefler.Kültürün maddi yapısı:Köprüler,kervansaraylar,camiler,müzik aletleri,giyim-kuşamla ilgili öğeler vb. Kültürün manevi yapısı:dil ahlak kuralları,din,örf ve adetler vb. Öğelerdir.Din,kültürü koruyan zenginleştiren önemli bir öğedir.İslam kültürü pekçok milletin kültürü için şemsiye görevi görür ve birbirine bağlar.Müslüman kavramı, Türk, Arap ,Mısırlı,İranlı gibi kimliklerin üzerinde üst kimliktir.Karakter:Bireyin topumla olan ilişkleri sonucu kazandığı sosyal,dini,ahlaki değerler.


Eğitim ve Din:Çocuk 2-3 yaşından itibaren kendini diğer insanlardan ayırlmaya başlar ve her türlü bilgi ved eneyim onun din ahlak gelişimini etkiler.Eğitim:İnsanın doğumundan-ölümüne kadar süren kasıtlı davranış değişikliği çabası.***Dindarlık aile ortamında temellenir,okul kurs ibadethane vakıf kitle iletişim araçlarıyla gelişir.Çocuk pasif-alıcı tarafı,anne-baba ise aktif-verici tarafı temsile der.*Örgün eğitim kapsamında eğitim veren İmam Hatip Liseleri İahiyat Fakültelerinde okutulan meslek ve din bilimleri dersleri ve diğer ortaöğretim kurumlarındaki Din Kül. Ve Ahlak Bil. Dersleri dindarlığı geliştirici rol üslenir.berrakk 06-12-2011 20:23

ÜNİTE 4 DİNDARLIĞIN ETKİLERİ

Din,insanın tabiatüstü özelliklere sahip bir varlık olarak algıladığı Tanrıyla kurduğu ruhsal ve manevi bir ilişkidir.


Allport:İç güdümlü dindarlık-dış güdümlü dindarlıkDinin insan hayatında yayıldığı alanlar:İnanç,ibadet,bilgi,tecrübe,sosyal hayat*Dinin insan üzerinde etki ve işlevleri 3 temel kategoride incelenir:*Fizyolojik *Psikolojik *Sosyal*Bunlar içinde dinin psikolojik atki ve işlevleri biraz daha ön plandadır.


DİNİN PSİKOLOJİK ETKİ VE İŞLEVLERİ


Dindarlık ve Ruh Sağlığı:Tarihde bu alanda 2 zıt görüş oluşmuştur:1-Freud ve taraftarlarının görüşü:Dinlerin insan psikolojisini zorlayan,dolayısıyla ruh sağlığını bozan etkilerinden bahsetmiş ve bu durumu ispatlamaya çalışmış.Araştırmacılara göre bu görüşün en önemli nedeni;insanların dini kuralları sığ ve katı bir tarzda ele almalarıdır.Katılık, dini inanç ve kuralların tek boyutlu,yüzeysel ,son derece dar kalıplar içerisinde algılanmasıyla ortaya çıkar.2-Son dönemlerde dini inanç ve uygulamalar (öz.iç güdümlü) ile ruh sağlığı arasında olumlu ilişki ol.yönündeki tecrübi araştırma


*Dini inanç ve pratiklerin psikopatoloji ile birlikte anılmasının nedeni mistik tecrübelerdir.Mistik tecrübeler esnasında ortaya çıkan anormal haller ,bazılarınca ruhsal hastalığın işareti olarak algılanmış.Ancak gözardı edilen;bu tür tecrübelerin insanların toplumla bütünleşmesi ve çevrelerine uyumlarını kolaylaştırıcı etkileridir. Ayrıca şizofronik davranışlarla farkları konusunda bir çok araştırma yapılmıştır.Bu tür tecrübe yaşayan insanların psikopatoloji ölçeklerinden düşük,psikolojik sağlık ölçeklerindeyüksek skorlar göstermişler.


*Dini güdülemede kullanılan bazı yöntem ve uygulamalar insanların ruh sağlığını olumsuz etkileyebilir.Örneğin ;Hristiyanlık daki ''asli günah'' öğretisi ve ''cezalandırılma korkusu'' kişilerde derin suçluluk kaygısı doğurur.Hristiyan gruplarda yaygın cehennem inancı ağır suçluluk duygusu ve cezalandırılma arzusu taşır.*Hristiyan din adamlarının Tanrı adına insanları afedebilme yetkisi taşımaları ve ''günah çıkarma'' törenleri suçluluk duygusunun ortaya çıkardığı bunalımı azaltma amacıgütmüş olabilir.


Psikoteoloji:Din ile psikolojinin uzlaşması*Özellikle Batı dünyasında din,anormal düşünce ve davranışların normalleştrilmesinde işlevsel araç olarak kullanılmaya başlamıştır.


Dindarlık ,Anlam ve Değerler:Dini sembol ve inanç sistemleri önemli birer ^'anlam kaynağı' pozisyonundadır.Yapılan araştırmalarda insanlar niçin dindar oldukları sorusuna: ' din hayatımıza anlam veriyor ' cevabını vermişler.


V.Frankl ın Logoterafi anlayışına göre ruhsal tedavinin 3 özelliği vardır:1-Hastanın kendine olan güvenini ve saygısını kuvvetlendirmek2-Ona daha iyi durumlara yönelmesi için çalışma gücü vermek3-Davranışlarını uydurması için,kendisine daha iyi bir takım davranış örnekleri göstermek yeni ve sağlıklı uyum kazandırmak.


Dini inanç ve pratiklerle şekillenen değerler:kimlik sahibi,dürüstlük ve samimiyet ,sorumluluk duygusu,belli amaçlar,motivasyon,stres ve krizlerle başa çıkma,kendi kendine karar verebilme,fiziksel sağlıkla ilgili alışkanlıklar kazanma 


W.James:Din,inanan insan için yaşama gücü ve hayat kaynağıdır.Jung:Dini inanç ve pratikler ruh sağlığını olumlu yönde etkiler.


Başa çıkma davranışı ve din:Yaşanılan sorunlarla başa çıkma konusunda toplumsal desteğin yeteresiz kaldığı durumlara ,Kutsalın dili (sabır, hikmet, ıstırap, ümit, sınırlılık, ilahi amaç,kader vb.) daha uygun hale gelir.Dini inançlar metafizik boyutlarıyla ölümü ve ölüm sonrası 'adil dünya' inancını bünyesinde barındırır.3 tür dini başa çıkma yöntemi vardır:1-Kendini yönetme:Birey Allah ın kendine kendisyle başa çıkma yeteneğini verdiğine inanır2-Takdire uyma:İşi tamamen Allah ın takdirine bırakır,pasif şekilde sonuçları bekler3-İşbirliği:Birey sorunları çözmede sorumludur ancak sorunların çözümünde Allah ı bir dost ve yardımcı olarak algılar.


Benlik Saygısı ve Din:Benlik saygısı:Bireyin kendini benimsemesi,onaylaması,kendine değer vermesi ve saygı duymasıdır.Bireyin kişisel özellikleriyle ilgili öznel değerlendirmelerine kişisel benlik saygısı, içinde yaşadığı veya özdeşleştiği grupların özelliklerini temel alarak yaptığı öznel değerlendirmeye kollektif benlik saygısı denir.Din ile ilişkisi:İç güdümlü dindarlıkta benlik saygısı güçlü,yüksek;dış güdümlü dindarlıkda daha düşüktür.


Psilolojik danışma ve din: Pastoral danışma ve tadavi de Kitab-ı Mukaddeste bulunan kavramlar ve ruhsal tedavi gibi din içerikli kavramlarla desteklenir.Özellikle tabiafetlerden sonra dini destekler olumlu sonuç verir.


Stres,Kaygı ve Din:Stres,insanların dış etkilere karşı tepkisidir.Kaygı stresle yakın ilişkilidir ve 20.yy a damgasını vuran kavram olmuştur bu yüzden bir çok düşünür 20.yyın ikinci yarısına ''kaygı çağı'' adını vermişlerdir.Stresin etkilerini azaltmada en etkili yöntem dini inanç ve pratijklerdir.


Depresyon ve din: İç güdümlü dini yönelimlerle depresyon(ruhsal çöküntü) arasında olumsuz ilişki vardır.İç güdümlü dini yönelimler ruh sağlığını olumlu etkiler,öz saygı, psikolojik yeterlilik duygusu ,hayattan memnuniyet ve hayata anlam vermeyis ağlar.Dini inançlar yaşlılara 'ümit verme' aşılar.Koening dini ibadetlere fazla katılan kişilerde depresyon göstergesinin düşük olduğunu tespit etmiş.


Ölüm kaygısı ve din: Dini inançlar insana ebedilik inancı(ahret) ile ölüm korkusunu azaltıcı etki yapar. Diğer yandan hesap verme suçluluk duygularını ön plana çıkarır burda da Tanrı nın affediciliğini vurgulayarak aşmak ister.


Yalnızlık duygusu ve din:Kutsalla ilişkiye girmek,insanın iç dünyasında manevi bir alan yarattığından ,sosyal olarak yalnız hisseden insanın en azından bu alanda yalnızlık hissetmeyeceği ,olumsuz yansımaların en alt düzeye ineceği söylenebilir.Yaniii 'Geçek dost olarak Allah yeter '(Nisa 5/45)


Dinlenme ihtiyacı ve din:Olumlu etkisi vardır.


Güvenlik ihtiyacı ve din:Herşeye gücü yeten bir varlığa ve ebedi bir hayatın geleceğine olan ihtiyacın insana verdiği güven duygusu insanı olumlu etkiler.


İntihar ve din:Koening dindar olan kişiler arasında daha az intihar olayının yaşandığını söylemiştir.


İyimserlik ve din:Koening ort.yaşları 70 olan 542 kişide yaptığı araştırmada %90 ında dinin hayatta aldıkları önemli kararlarda belirleyici olduğu sonucuna varmış.Dinin rahatlatıcı işlevlevi 3 şekilde meydana gelir:1-İnsan günlük hayatta kaşısına çıkan şeylere çok az şüpheyle bakacak kurallara bağlar2-Dini organizasyonlar sosyal reddedilme ve terk edilme korkusunu yatıştırır3-İnanca sahip olan insanlar kendilerini kutsalın korumasında hissedip rahatlar.


*Dini inanç ve davranışarın etki ve işlevinde belirleyici olan ruhsal yönelim 'niyet' kavramıyla ifade edilir.(niye bu kadar karışık anlatmışki ..kısaca Ameller niyetlere göredir ..dese anlarız)


DİNDARLIĞIN FİZYOLOJİK ETKİ ve İŞLEVERİ*

Dini inançlar organik hastalıkların tedavizinde moral ve umut düzeylerini yüksek tutarak tedaviye olumlu katkısının yanı sıra koruyucu işlevde icra ederler.Zira insan sağlığına zararlı olan bir çok alışkanlık ve davranış çoğu dinlerde yasaklanmıştır.Dua, insanların ümit düzeyini yüksek tutarak organik rahatsızlıklardan kaynaklanan ıstırap duygularını hafifletir.Dua,bir yardım isteme,bir sevginin terennümü,iç hayatı canlandıran büyük bir kuvvettir.Franda da Lourdes müessesesinin kayıtlarına göre ikiyüzden fazla verem,kanser,kemik hastalıkları vb..gibi rahatsızlıklarda mucize iyileşmeler olmuş

DİNDARLIĞIN SOSYAL ETKİLERİ-

Toplumca iyi olanı yapmada ayrıca sevap elde etme düşüncesi güdülenir.Çünkü dindar kişilerce toplumsal suçlar aynı zamnda günah olarak algılanır.Allport çalışmalarında 'önyargı' da dinin rolünün çift taraflı olduğunu yani hem önyargının oluşmasına zemin hazırladığını hemde önyargının etkilerinin olumsuzluğunu giderebileceğini söyler.Yani iç güdümlü dini yönelimdeki insanlar daha az önyargılı,dış güdümlü insanlar daha önyargılıdır.berrakk 06-12-2011 20:24


5.ÜNİTE DİNDARLIĞI ETKİLEYEN FAKTÖRLER


*Dindarlık,bireyin bağlandığı dinin kendi hayatındaki özel yansımasıdır.


CİNSİYET VE DİNDARLIK*

Batı Avrupa ve ABD eksenli araştırmalara göre kadınlar erkeklere göre daha dindardır.Hristiyan mezheplerin tamamında kiliseye gidenlerin oranı kadınlarda daha yüksektir.*Fukuyamanın tespitine göre kadınlar dinin inanç,ibadet ve duygu boyutunda; erkeklerse bilgi boyutunda daha iyidir.*Dindarlığı 7 boyutta ele alan başka bir çalışmada; kadınlar:genel dindarlık,sosyal dindarlık,Tanrı ya bağlılık ve tövbe boyutlarında; erkekler ise otoriter /yargılayıcı bir Tanrı inancında yüksek puan almıştır.*Yahudiler ve Müslümanlar arasında yapılan araştırmalarda erkeklerin kadınlardan daha dindar olduğu sonucu çıkmıştır.Bu genelleştirilemez.*Kadınların daha dindar olduğu görüşde mevcuttur.Bu görüşe göre;kadınlar günlük hayatta kendilerini daha fazla risk altında buldukları ve bu nedenle korunma arzusuyla dine daha fazla önem verir.(kadınların daha dindar olmaları sebeplerini sy.98 genişçe açıklamış ,genel bilgiyle çıkarabileceğimiz sonuçlar olduğu için almadım ordan okuyabilirsiniz)YAŞ VE DİNDARLIKABD li bilim adamlarının yaş ve dindarlıkla ilgili kuramları:1-Geleneksel Kuram:18-30 yaş arasında dini yönelişlerde düşüş,30 lu yaşlarda artış;2-Kararlılık Kuramı:Yaşlanmayla birlikte dini hayatta kayda değer değişme olmaz3-İlgisizlik Kuramı:Yaş ile dindarlık arasında ters orantılı bir değişmenin olduğunu yani yaş ilerledikçe dindarlık zayıflar.


*ABD ve Batıda yapılan araştırmalara bütüncü yaklaşımla bakınca Geleneksel Kurama uygun bir dindarlık görülür.Yani, gençlik dönemiyle birlikte dindarlık zayıflamaya başlar,ilk yetişkinlik döneminin başlangıcından 30 yaşlarına doğru düşüş sürer,daha sonra durağan süreç başlar.40-45 li yaşlardan itibaren yükseliş başlar.Yaş arttıkça genel dindarlık,sosyal dindarlık,Tanrı ya adanmışlık ve tövbe etme eğilimi artarken,otoriter yargılayıcı Tanrı ve şevkatli Tanrı tasavvurları arasında ilişki bulunmamış.*Ülkemiz sonuçları göz önüne alındığında bu kuramlar iç içe geçer.Çocukluk döneminden itibaren 20 li yaşlara doğru ergenlik döneminde ilgisizlik kuramı , 30 lu yaşlarla birlikde artma görülür yani 17-18 yaşlarla başlayan bu dönemde geleneksel kuram etkilidir.Kırsal bölge veya kapalı ailelerde kararlılık kuramı görülür.*Sonuç olarak ülkemizde yaşla birlikde geleneksel kurama uygun olarak 18-35 yaş istisna edilirse dindarlık artar.

ÖĞRENİM DURUMU VE DİNDARLIK*

İlk eğitim kurumu aile kurumudur.*Etkin din hizmetleri veren Hristiyan Yahudi yada çeşitli mezheplere bağlı eğitim kurumları,Kur'an kursları,İmam-Hatip Liseleri ve İlahiyat Fakültelerinde eğitim alanlarda eğitim düzeyi yükseldikçe dine olan ilgi artmaktadır.*İlköğretim,ortaöğretim ve yüksek öğretim seviyesinde yapılan çalışmalara göre;ilköğretim seviyesindekiler ortaöğtetim,ortaöğretim seviyesindekilerde yüksek öğretimdekilerden daha fazla dinden etkilenmektedir.Ülkemizde İlahiyat Fak.hariç yükseköğretimle din arasında ters orantı vardır.Yani eğitim yükseldikçe dindarlık düzeyi düşer.Bunun nedenleri:sadece seküler odaklı eğitim,din ile bilimin karşı karşıya gelmesi,yüksek öğretim sürecinin getirdiğisorgulayıcı akadamik zihinsel yapı.*Genel olarak eğitim seviyesinin düşüklüğü dindarlığın daha basit ancak daha içten samimi,eğitim seviyesi yükseldikçe dindarlık daha düşük etkinlik düzeyinde ancak daha akli ve tutarlı temellerde yaşanır.*Liseli gençler üzerinde yapılan araştırmalarda Allah a inanma konusunda en yüksek puanları İmam-Hatip Liseleri, en düşük puanları Anadolu ve Fen Liseleri almıştır.Başka bir araştırmada da en dindar kesim İmam-Hatip Liseleri ,en düşük züyede dindarlık özel liselerde görülmüştür.

SOSYO-EKONOMİK DURUM VE DİNDARLIK*

Batıda yapılan çalışmalarda sosyo-ekonomik kavramıyla gelir durumu,meslek alanı,eğitim düzeyi,bağlı olduğu klise ,grup vb. kastedilirken,ülkemizdeki araştırmalarda sadece gelir düzeyi kastedilmektedir.*Amerika ve Avrupa da yapılan çalışmalarda dini faaliyetler daha çok orta gelir gurubunda yapılır.Zenginler daha ziyade göze hitap eden dini faaliyetlerde ,fakirlerse dinin duygusal ve manevi boyutuyla ilgilenmektedir.*Batıda yapılan çalışmalarda dinden uzak kesimler dar gelirliler olduğu,ülkemizde ise orta ve alt sosyal tabakada olanların daha fazla dinle ilgilendiği,en az ilginin üst tabakada olduğu tespit edilmiştir.*Yani gelir düzeyinin artmasına paralel olarak dine olan ilgi ülkemizde azalır.Dindar gruplar sırasıyla:orta,alt,ve üst gruplardır.

KIRSAL KENTSEL ÇEVRE VE DİNDARLIK*

Batıda yapılan araştırmalara göre kırsal kesimde yaşayan özellikle çiftçiler geleneksel dini değerlere şehirlerde yaşayanlardan daha bağlıdır.Bu bağlamda nüfusu 50000 e kadar olan yerleşim birimlerinde dini hayat şehirlere göre daha canlıdır.*Ülkemizde de köy ve kasabalar şehirlere göre daha dindardır.Köy ve ilçe boyutunda ise köydekiler inancın daha çok inanç boyutunda ilçelerdekiler ise davranış boyutuyla daha ilgilidir.Yani köydekiler dini inanç açısından daha güçlü bulunurken,ilçelerdekileribadetleri yerine getirmede daha istekli ve tutarlıdır.Bunun nedeni ilçelerin dini faaliyet bakımından köy ve kasabalara göre daha fazla imkanlara sahip olmasındandır.

MEDENİ DURUM VE DİNDARLIK*

Batıda genel olarak evlilerin bekarlara göre daha dindar olduğuna dair bilgiler yaygın olmakla birlikde birçok araştırmada farklı sonuçlarda çıkmıştır.Yapılan bir araştırma sonucunda bekarların kliseye devamda evlilerden daha önde oldukları gözlenmiş.*Ülkemizdede evli yetişkinlerin bekar yetişkinlerden daha dindar olduğu tespit edilmiştir.Bekarlarda dine ilginin az olması ergenlikle ilişkili olabilir.

Hazırlayan;berrakk 

6.ÜNİTE DİNDARLIĞIN GELİŞİMİ


Çocukluk dönemi dindarlığının özellikleri:*Çocuklar 3 yaşından itibaren dini söz duygu ve davranışlarla ilgilenmeye başlar.*Muhtevasını anlayamasada çocukların dualara ve ibadetlere ilgisi yüksektir*Dini ilgi taklit ve özdeşleşme yoluyla kendini gösterir,sosyal çevrenin dini ortamı ve kendi kabiliyetine göre gelişip kişiliğe mal olur*Düşünmeden kabul din konusundada geçerlidir*Başlangıçta ana-babadan sağlanan 'temel güven duygusu' çocukta Allah la ilgili bilgi ve inancın gelişmesiyle süreklilik kazanır*Çocuklukda dindarlık 'benmerkezcilik'tir.*Allah onlar için genellikle büyük bir insan şeklinde tasavvur edilir.(6-11 yaş arası ruhanileşmed evam eder,8 yaşından itibaren insanbiçimcilik hafifler ve diğer insanlardan farklı olarak yüce insan olarak,12 yaşındada ruhanileşmiş Allah inancı kesinleşmeye başlar.)*Allah ı beşeri modele göre tahayyül ederken insan kadar'gerçek' tasavvur ederler*Hayretle karışık merak eğilimiyle karakterize ederler*Okul öncesi dönemde dine yönelmesi aile denetimi altındayken,okulla birlikte değişir.*Ergenlik dönemiyle birlikte öğrendiklerini sorgulama ve şüphe başlar*Anne veya temel bakıcısıyla'güvensiz bağlanma'ilişkisinde olanlar ,Tanrı yı güvenli bir bağlanma figürü seçip dindar olabilirler*Dindar olmayan ana babasıyla 'güvenli bağlanma' ilişkisinde olanlarda dindar olma ihtimali azdır*Okul öncesi çocuklar duayı diğer alternatifler işe yaramadığında b planı olarak görür*En çok kullandıkları dua formu'Tanrıdan birşeyler istemek'tir.


ÇOCUKLUK(ergenlik) DÖNEMİ DİNİ GELİŞİMİYLE İLGİLİ TEORİLER


Bilişsel Gelişim Teorisi: J.Piaget in teorisidir.Çocukların birbirinden farklı evrelerden geçerek gelişmeleriyle ilgilidir.Evreler:1-Duyuşsal devimsel evre:0-2 yaş .Nesne süreklilği kavramı kazanamamakda ,nesnenin sadece kendisini gördükleri zaman varmış gibi davranmaktadır.Hafıza,zaman geçmiş gelecek algısı yoktur.Tanrı,cennet gibi fiziksel olmayan şeyleri düşünemez,sadece somut şeyleri algılar.2-İşlem öncesi evre:2-7 yaş.zihni soyut mantıksal açıdan düşünemez.Algıladığı şey realiteye eşittir.3-Somut işlem: 7-11 Somut olay ve objelere mantıksal kuralları ve sınıflandırmaları uygular.4-Formal işlem evresi: 11 yaşından sonra.Zihinsel kabiliyetlerin tam geliştiği evre.Soyutlama ve kavramlaştırma gelişir.Din hakkında kendi kararlarını verir.


*9-10 yaşlarına kadar çocuklar ölümü tatil olarak düşünür.Sosyal Öğrenme Teorisi:Sosyal öğrenme ilkeleri:ödül,ceza,pekiştirme,taklit ve model almadır.Dini uygulama ve ifadeler küçük çocuklarda taklit ve model alma yla gelişir, ödül ve cezayla pekişir.Duygusal İlişki veya Bağlanma Teorisi:Çocuğun ailesiyle ilişkisinin dindarlığını nasıl etkilediğini konu alır.Çocuk annesi veya temel bakıcısıyla 2 türlü bağlanma üretir:1-Tehtid veya üzüntü anında sığınacağı güvenlik limanı2-Tehlike dışında çevrenin keşfedilmesinde güvenlik üssü


*Bowlby ın oluşturduğu ilk çekirdeğe göre:İlk 6 ay ve 6 yaş arası anne ilişkisi çok önemlidir.Bu ilişki ne kadar iyimser olursa duyuşsal-davranışsal-bilişsel sistemde hayat boyu meydana gelecek davranışlarda izler bırakır.


Bebek ve annesi arasında 3 bağlanma vardır: güvenli-güvensiz -gerilimli ve kaçınımlıGerilimli-kaçınımlıda anne bebeğe fiziksel temastan uzak durur,uygun olmayan zamanlarda ilgi gösterir.*Kirkpatrick patrik bunu din psikolojisine uugulamış.Ona göre Tanrı, insanı her zaman tehikelerden koruyan ve güvenlik hissi veren baba gibidir.Stres ve dğer güçlüklerle başa çıkmada yardımcıdır.Dindar insan Tanrı ya dua ederken,karşısında canlı varlıkla konuştuğuna inanmakda ve kişilik sahibi Tanrıya yakın hissetmektedir buda bağlanma teorisini destekler.Ödüllenme teorisi: Ana-babalarıyla güvenli ilişkisi olmayanların bu eksikliği 'sevgi dolu kişisel ve ulaşılabilir Tanrı'yla telafi etme eğilimi.Zihinsel model hipotezi:Bireyin erken dönemdeki modellemelerinin Tanrı ve dini inançlarını yapılandırmada referans olduklarını öngörür.*Birçok araştırmacı anne-baba ilişkilerinin kötü olmasının dini inancı kaybetmeye yol açtığını ortaya koymuştur.Ataizm ve agnostisizm kaçınımlı bağlanma sonucu olabilir.


Baldwin Teorisi:Bağlılık ve gizemle Tanrı anlayışının değişmesi ve gelişmesi.Evreleri:1.Fiziksel kendiliğindenlik:Bebeklerin ilgileri:ihtiyaçları ve kendiliğinden gelişen duygusal bağlanmalara odaklanmış.Gizem hissi evrenin tahayyül edilemezliğiyle olşr.2.Entelektüel(zihinsel) aşama:Anne ve babalarını bütün problemleri açıklayabilen ol.görür bu evre dini alana kayınca Tanrı ya bağlanma hissi gelişir.3.Ahlaki aşama:Ahlaki norm ve değerlerle ilgili kaygılar gelişir.Kutsal olana güvenme deneyimi.4.Estetik deneyim:Bu evrede olayların gerçek yüzünden daha derin düşünmenin ötesine gidebilecek kadar doğrudan algılanmasıdır.3.evredeki çelişkinin üstesinden gelinir.Mistik izler taşır.

Harms Teorisi: 3-18 aradında 5000 den fazla çocukda araştırma yapmış.Evreleri:1-Peri masalları evresi:3-6 yaş.Bu evrede çocuklar Tanrı yı peri masallarındaki karakterlere benzetir çok az fark görür.2-Gerçekçi evre:7-12 yaş.Somutlaştırma evresi.Tanrı ve melekler gerçek insanlar olarak,eski Yunan Tanrılarında old.gibi meydana gelen olayları etkilerler.3-Bireysel evre:13-18 yaş.Bireysel fikirler oluşur.3 grup şek. Incelenir.1. Grup:Geleneksel dini fikirler edinir 2.grup:Daha mistiktir 3.grup:Dini,dinlerin sembolleriyle ve tecrübe etmedikleri halde bilgi sahibi oldukları yabancıların,ilkel kültürler vb. Ifadee der.


Ekind Teorisi:Piaget teorisini dini gelişmeye uygulayarak geliştirmiş.Evreleri:1.Korunma-himaye arayışı:0-2 yaş.Bebeklerde nesnenin devamlılığı konusundaki algı noksanlığı fikrine dayanır.Obje kaybı süreklilik arayışına yönlendirir.Zamanla 'insanların ölümlülüğü'ni tecrübe eden çocuklar süreklilik arayışıyla dinde cevapları bulur.2.Temsil arayışı:3-6 yaş.Temsil türleri zihinsel imajlar ve dil.Çocuk Tanrının varlığını kabul ettiğinde onu temsil edecek şeyler arar cevapları dinde bulur.3.İlişki arayışı:7-12 yaş.Okul dönemindeki bu evrede Tanrıyı ve Kutsal kitaplardaki Tanrı imajını kabul eden çocuk Tanrıyla nasıl ilişki kuracağının cevabını dinde bulur.4.İdrak arayışı(ergenlik dönemi):Kuramsal düşünme yeterliliği gelişir.Davranışların arkasındaki motiveleri açıklamak isteyen bireyin idrak arayışına dinler çözüm sunar.


Goldman ve dini düşünce gelişimi teorisi:Harms ın teorisine çok yakın olmakla birlikte Piaget terminolojisiyle ifade edilir.Evreleri:1.Sezgisel dini düşünce:0-7 yaş.İşlem öncesi veya dinsel düşünce öncesi evredir.Dini metaryeller anlaşılamaz dini hayata dair gerçek fikirleri yoktur.2-Birinci geçiş aşaması:Sezsisel dini düşünce ile-Somut dini düşünce arası geçiş everesidir.Çocuklar mantıksal açıklamalar yapmaya çalışsalarda tecrübesizliklerinden başarılı olamazlar.Tümevarımsal-tümdengelimsel mantık başlasada açık hatalar var.3.Somut dini düşünce aşaması:7/8-13/14 yaş.Piaget ın somut işlem aşamasına tekabül eder.Dini ifade ve semboller lafzi olarak anlaşılır.Tanrı tasavvurları insanbiçimsi özelliklertaşır ya insan yada insanları cezalandıracak güç olarak görür.4.İkinci geçiş aşaması:Somut dini düş. Ile soyut dini düş.arası geçiş aşamasıdır.5.Soyut dini düşünce aşaması:13/14+ yaş.Soyut kavramı Piaget ın 'formel işlem' kav. tekabül eder.Tümdengelimli düşünme kapasitesinin son evresidir.*
Tamminen:
Araştırmaların genel sonuçlarının yukarıdaki evreler gibi ol.ifade eder ve ergenlik dön.gençlerin dini deneyimlerinin cemaatsel ilişkilerle,çocuklukda günlük dualar gibi günlük etkinliklerle olduğunu belirtmiş.

ERGENLİK DÖNEMİ DİNDARLIĞI*

Bu dönemde ergenler bir taraftan dini ilgi,pratik,dialog ve tartışmada yüksek düzey gösterirken diğer taraftan dahafazla şüphe geleneksel veya dini lafzi dini öğretileri daha az kabul eğilimi gösterirler.*Bazı psikologlar ergenlik dönemine 'yeniden doğuş 'demiştir.*Ergenler asıl bunalımlarına girmeden önce dini ilgi yükseks eviyede yaşanır.Fakat bu 'saadet devri' çok sürmez kendilerine has bunalımlarından dinde nasibini alır.Ergenlik dönemi dini gelişminde ayırıcı özellikler*Şüphe *Çelişki ve

ÇatışmalarŞüphe:Ergenlik dönemindeki şüpheler özel bir öğretiyi red etmekten ziyade ,bu dönemde ortaya çıkan sorgulamaya yönelik genel eğilimin ifadesi olmalıdır.Ergenler daha çok öğrendikleri şeyleri ve alternatiflerini sorgular.Batı ülkelerinde yaş ve sınıf seviyesi arttıkça Tanrının varlığını kabul eden gençler azalmaktadır.Batıda erkeklerin%75 kızların %50 si dini şüphe yaşıyor.*Mısırda yapılan araştırmada erkek erkenlerin %27 si kızların %21 i,Ülkemizde Hökeleklinin bizzat yaptığı çalışmada ergenlerin %30 u dini şüphe yaşıyor.Çözümyolları'Allah a sığınma ve O'ndan yardım dileme'


Çelişki ve Çatışmalar: Ergenler dini gelişimleri boyunca güncel düşünce tarzlarıyla çözümledikleri çelişkilerle karşılaşır.Bilişsel gelişim sonucu artan düşünce faaliyetiyle ergen 'bağımsızlık ve güçlülük' duygusuyla birlikte anne babasının düşünce ve davranışlarını tenkit etmeye başlar.'Kendini ifade etme 'güdüsüyle ebeveynleriyle ilişkileri çatışmalı hale gelir.Genellikle ergenin dini bunalımları ailesiyle çatışmadan beslenir.Ergenlikde cinsellik,bağımsızlık güdüleri ve 'katı akılcılık' ve 'iradecilik' kendi benliğini en üst tutma eğilimi dini bakış açısını kapatabilir.


*Cole ve Hall ın ergenlerde karşılanmasında fayda gördükleri ihtiyaçlar:1-Günahkarlık duygusunun hafifletilmesi ve ahlak2-Güvenlik3-Hayat felsefesi


Ergenlik dönemi Dini Gelişiminde belirleyici faktörler*Bilişsel Faktörler *Sosyal Faktöreler *Kişisel Faktörler


Bilişsel Faktörler:Ergenlik döneminde 'soyut kavramlaştırma 'yeterliliğine erişirler.12-13 yaşları 'dini uyanış ve gelişim' yaşlarıdır.Ruhsal uyanışla kendini yeni dünyanın eşiğinde bulur.Ergenler herşeyi tenkid süzgecinden geçirmek isterler.Sosyal faktörler:1.Akran etkisi:Etkisi okadar büyük olabilirki yasaklara meydan okuma ortaya çıkabilir. 2.Okul etkisi:Okulda verilen tabii(naturalist) açıklamalar dinin yorumlanmasında güvensizlikler oluşturabilir.(dindar ailelerden gelen ve dini okullarda okuyanlar hairç)Kişisel Faktörler:Bireyselleşme ve kimlik. Birey sorunlara tatmin edici çözümler üretmeyi teşvik eden güdüdür.


YETİŞKİNLİK VE YAŞLILIK DÖNEMİ DİNDARLIĞI


Genç yetişkinlik dönemi:Bocalamalar,şüphe ve kararsızlıkların yatıştığıve bir sonuca ulaşıldığı dönemdir.20 li yaşların başlarında 40 lı yaşların ortasına kadar sürdüğü kabul edilir.Bireyin eski inanç ve alışkanlıklarını gözden geçirdiği bu dönemde dini şüphelerini çözümleyerek kendi açısından tatmine dici bir dini hayatşekline kavuşur.Diğer dönemlerden ayıran psikolojik özellikler:bağımsızlık,kişilik,yakın ilişki,dostluktur. Empati gelişir ve din içselleştirilir.Orta yaş dönemi:35-45 yaşlarda başlar ve 20 yıl sürer.Önceki dönemlerdeki ilgi alanları yerini dine bırakabilir.Dini ilginin yükselmesinde evlenme,aile kurma ve çocuk yetiştirme ve çocuklarına iyi örnek olma isteği etkilidir.Bireyin orta yaşa uyumu , meydana gelen değişikliklere hazır olmama,öğrenme güçlüğü ve en önemlisi motivasyon eksikliği ile zor olabilir.Bu dönemde Allah a ve ölümden sonraki hayata inanç artar ,mistik eğilimler güçlenir.Yaşlılık dönemi:60-65 yaşlarda başlar hayatın geri kalanını kapsar.Bu dönemde en önemli duygusal sarsıntı 'ayrılık kayıpları'dır.Bu dönemde dine yöneliş araştırmacılara göre geçmişi onarma ve telafi etme çabasıdır.Dine yönelişin en önemli nedeni 'ölüm' korkusudur. Yaşlılık döneminde din,en önemli psiko-sosyal uyum faktörüdür.


NOT:2.ünitede Tamminen in dinin özsel tanımını atlamıştım.Sorulara baktım geçen sınavda W.James inkini sormuşlar belki bu sınavda bunu sorabilirler:Tanrı-kutsal-aşkın olana az veya çok bilinçli bağlılıktır.Bu bağlılık teslimiyet bireyin kişiliğinde tecrübeler ,inançlar ve düşünceler şeklinde tezahür eder ve kişinin ibadetleri,ahaki davranışları ve etkinliklerini güdüler.

*Birde dinin ana konusunu ölüm olarak işlevsel tanım Batson un...

*Ayrıca geçen seneki sorularda hakikat arayışını sormuş bu sene anlam arayışını sorabilir belki..Anlam arayışı:Düşünce,tutum ve davranışları belirleyen en önemli güdü.Hakikat arayışı:Hayattaki konumu olumlu yönde belirleyecek nihai bir anlama kavuşmak ve böylece varlığı anlamlandırmada ihtiyacını gidermektir.
DİN PSİKOLOJİSİ 7. ÜNİTE ÖZETİ

ÜNİTE 7İnanç PsikolojisiBaşta Dinler Tarihi ve Antropoloji'nin verileri olmak üzere kapsamlı bilimsel inceleme ve araştırmalar, dünyanın hemen her tarafında, insanların büyük çoğunluğunun tabiatüstü, aşkın, insan ötesi mutlak bir varlığın (veya varlıkların) mevcudiyetini kabul ettiklerini ve inandıklarını ortaya koymaktadır.İnanç, soyut bir kavramdır ve insanlar bireysel farklılıkları dolayısıyla bu kavrama değişik anlamlar ve değerler yükleyebilmektedirler.Bir insanı herhangi bir dinin mensubu yapan temel unsur, o insanın mensup olduğu bu dinin inanç esaslarını bilmesi, kabul etmesi ve bağlanmasıdır. Bu durum, inançlarımızın hem bilişsel (kognitif), hem duygusal ve hem de iradi içerikli oldukları anlamına gelmektedir.

Dinlerin ortak inanç esasları:İnsanlar kendilerini bir çıkmazda bulurlar (günah ve ölümlülük gibi).Bu çıkmazdan kurtulmak için bir yola ihtiyaç duyarlar (kurtuluş ve özgürleşme gibi).İnsandan aşkın olan ve insana yardım eden bir "şey" vardır (Tanrı, Mutlak Gerçeklik, Brahman, Nirvana gibi) veya varoluşumuzun bir amacı vardır.Bu "şey" belirli bir tarzda bilinebilir veya ona yaklaşılabilir (Kutsal Kitaplarla).Kurtuluşa ya da özgürleşmeye erişebilmek için insan da bir şeyler yapmak zorundadır (inanmak, benliği imha etmek, inanç esaslarına uymak gibi). (Peterson ve diğ.2006, s. 4)

Din Psikolojisi'nin inanca yaklaşımı onun kaynağını veya gerçekliğini sorgulamak değil, bireyin inançla ilişki sürecindeki her türlü tutum ve davranışını incelemek, yani inanç ve iman olgularının bireyin düşünce ve davranışlarına yansımasını araştırmak şeklindedir.

Ortak inanç esasımızı açıklıyorum: Ölümden önce günahlardan kurtulup özgürce tanrının Kutsal kitabına inanıp hayatımıza uygulayacağız.

İMAN VE İNANÇ KAVRAMLARI

Dilimize Arapça'dan geçen ve "güvenmek" anlamına gelen "emn" kökünden türeyen iman kelimesine sözlüklerde, "karşısındakine güven vermek, güven duymak, tasdik etmek ve gönülden benimsemek" anlamları verilmektedir. Bunun yanısıra "sağlamlaştırmak, kesin karar vermek, tasdik etmek" manasındaki "akd" kökünden türeyen itikad da iman karşılığında kullanılmaktadır (el-İsfahani, 1961; İbn Manzur, 1299-1308). İnan (iman); "inanmak işi; bir kimse veya bir şeyin doğruluğunu, büyüklüğünü ve gücünü sarsılmaz bir duygu ile benimseme;" İnanç (itikad) ise, bir düşünceye gönülden bağlı bulunma; Tanrı'ya, bir dine inanma, iman, itikat; birine duyulan güven, inanma duygusu; inanılan şey, görüş ve öğreti" olarak tanımlanmaktadır (TDK, 1988). Görüldüğü gibi inanç kelimesi tanımlarda imanı da kapsayacak şekilde daha genel bir anlam ifade ederken; iman, bir dine yönelme olarak, daha özel manada kullanılmaktadır.Kuran’daki kullanımı dikkate alınarak iman kelimesine, genellikle doğrulama (tasdik) ve tahsis etme, teslim olma (İslam) anlamları verilmiş; daha sonra terim olarak, "Allah'tan tebliğ ettiği kesin olarak bilinen hususların bütününde peygamberi tereddütsüz olarak tasdik etmek" şeklinde tanımlanmıştır.Bu kavramları ayrıntılı olarak ele alan Kelam ve Akaid kitaplarında iman, genellikle temel inanç esaslarını "kalp ile tasdik, dil ile ikrardır' veya "kalbin tasdiki, dilin ikrarı ve amelden ibarettir" şeklinde tanımlanmaktadır. "Kalp ile tasdik" ifadesinin, imanda, sezgi ve kavrayışı içeren duygusal sürecin, akıl ve duyuyu içeren bilişsel süreçten daha öncelikli bir rol oynadığını vurgulamak üzere kullanıldığı söylenebilir.

Smith (1979), iman ve inanç kavramları arasında bir ayırım yaparak, imanın "temel bir insani nitelik" olduğunu belirtir. Ona göre iman, kişinin kendisine, diğerlerine ve evrene karşı yönelimi veya toplam cevabıdır. Fowler (1981) da Smith'in bu ayrımını aynen kabul eder. Ona göre iman, inancı ifade etme ve iletmenin önemli tarzlarından biridir. İnanç, imandan daha derindir, bilinçdışı güdülerimizi kapsadığı gibi, bilinçli iman ve fiillerimizi de içerir. Allport (2004), güven olarak adlandırdığı iman kavramını, daha az emin olduğumuz inançları ifade etmek üzere kullandığımızı; buna karşılık inancı daha kesin konularda kullanmaya eğilimli olduğumuzu ileri sürer. Ona göre inanç, son aşamada iman haline gelir. Clark (1961), aradaki farkın büyük ölçüde psikolojik olduğunu, inancın daha durağan, imanın ise dinamik ve canlı olduğunu belirtir. Vergote (1999) ise, inanmak eyleminin karşılığının inanç değil iman olduğunu, dolayısıyla imanın inançtan ayrı tutulması gerektiğini belirtir. İmandaki "güven" üzerinde duran Vergote, inancın bir anlamda içte yaşanan iman olduğunu ifade eder.

İslam Dini'ne göre, gaybın kabulü veya reddi, inancı ve inançsızlığı belirleyen ölçüt olmaktadır. İnanç daha çok bilişsel veya zihinsel, iman ise duygusal ve iradi bir eylemdir. ama genel anlamda inanma olgusunun bunlardan herhangi birine indirgenemeyeceği ve bütününün etki ve katkıda bulunduğu psikolojik bir süreç olduğu ortaya çıkmaktadır.

DİNÎ İNANCIN PSİKOLOJİK YAPISI VE TABİATI

Vahye dayalı inanç sistemleri, insanlara neye inanacakları konusunda bilgi sunarlar; dünyaya, varoluşa, kutsal ve aşkın olana dair bir tasavvurlar bütünü teklif ederler. Birey bu teklifi kabul edip etmemekte özgürdür. Kuran’ın ifadesiyle "dinde zorlama yoktur" (Bakara, 2/256) ve "dileyen iman eder, dileyen inkâr eder" (Kehf, 18/29). Yani inançlar, sonuçta bir iman ahdi/sözleşmesi üzerine oturtulurlar. Dolayısıyla iman her şeyden önce güven ve bağlılığı içeren ahde dayalı bir yapıdadır. İman eden birey bu suretle sanki kendisine şahsen hitabedilmiş gibi dinî tebliği kabul eder ve doğruluğunu onaylar.İnanmada, bilişsel, duygusal ve iradi boyutlar birlikte etkide bulunur. Din Psikolojisi'nde "Dinî Tecrübe" başlığı altında bu boyutlardan duygusal boyut daha ayrıntılı olarak incelenip tartışılır. Bu, inançta aklın/bilişin veya iradenin yeri olmadığı anlamına gelmez. Din Psikolojisinin duygu temelli öznel/sübjektif yaşantılara daha fazla önem vermesi ile ilgili bir durumdur.Tillich'e (2000) göre, İman, bireyin bilinçaltının bir hareketi olmadığı gibi, herhangi bir bilinç işlevinin eylemi de değildir. İman, her ikisinin öğelerinin de aşıldığı bir eylemdir. İman, bireyin odaklanmış benindeki bütün bu boyutların birliği sonucunda gerçekleşir.Mümin, Allah'ın kendisini vahiy yoluyla bildirdiğinin ve kendisinden "ben" olarak bahsettiğinin farkındadır. O halde iman, bir ben'in bir başka ben ile ilişkisidir. (Buber, 2003)İman, "kabul ve tasdik", "itaat ve teslimiyet" ve "güven ve sevgi bağı olmadan tam olarak gerçekleşememektedir.İmanda Bilişsel Yapı: Kabul ve TasdikBiliş (kognisyon), algı, hafıza, akıl yürütme, düşünme ve kavrama gibi zihinsel faaliyetlerin bütününü anlatmak için kullanılan bir kavramdır. Bireyin imanla ilgili bilişsel bir faaliyette bulunabilmesi için, öncelikle iman edilecek varlık alanı hakkında bir ön bilgiye sahip olması gerekir. Bilişe konu olan bu bilgi, deneyle elde edilebilecek nitelikte değildir. Vahye dayalıdır ve değişime açık değildir. Vahiyle gelen bilgiler değer hükmü taşırlar ve bireysel tutumları oluşturup şekillendirirler. İmanda, vahiyle bildirilenler kesin ve doğru kabul edilir. İmanın konusunu oluşturan bilgilerin çoğu, insanın kavrayış alanını aşan gayb ile alakalıdır.

 İnsan gayb karşısında öncelikle inanma eylemi (Bakara, 2/3) içinde olmalıdır. Bunların doğruluğunun onaylanması için, ayrıca bir ön psikolojik hazırlık gereklidir. İnsan ancak derûnî bir hazırlık sonucunda aşkın gerçekliği kabul etme kıvamına gelir. Tasdikin sadece dil ile ifadesi yeterli olmayabilir. Bunun kalben de gerçekleşmesi gerekir (Hucurât, 49/14). İçinde Allah'ı hissetmeye başlayan insan, kendiliğinden O'na doğru yönelir, varlığını ve iradesini kavrar ve rıza ile O'na karşılık verir. Bu deruni tecrübe sözle dışarı taşar (ikrar) ve Allah ile insan arasındaki ilişkinin tabiatını dile getirir.İmanda İradî Yapı: İtaat ve TeslimiyetSözlük anlamı dilemek olan irade, en kısa tanımıyla "düşüncenin ortaya koyduğu bir gayeye doğru gitme hareketi" demektir. Dinî irade ise bireyin, "dinin istekleri ve yasakları doğrultusunda davranışlarını ayarlama gücü" (Peker, 2003) olarak tanımlanmaktadır. Din Psikolojisi'nin öncülerinden William James, İnanma İradesi (1979) adlı eserinde insanın psikolojik bütünlüğü içerisinde imanın kaynağını iradeye bağlamakta ve insanın, imanı gerçekleştiren bir "irade eden tabiat"a sahip olduğuna işaret etmektedir.İmanda kabul ve tasdikin oluşabilmesi için iradenin katılımı ve imana göre şekillenmesi gerekir. Allah'ın varlığını kabul ve tasdik eden insan, hayatına O'nun emir ve yasakları çerçevesinde istikamet vermek üzere kendini O'nun iradesine teslim eder. Bu teslimiyet güçlü bir sorumluluk bilincinin oluşmasına imkân tanır ve imanın sürekliliğini sağlayan fiil ve davranışlar sergilenirken; heva ve hevesler, tutku ve zevkler bu bilincin süzgecinden geçirilir.İmandaki itaat ve teslimiyet, körü körüne bir boyun eğme değildir. Allah' ın adalet, merhamet, iyilik ve ahlakın kaynağı olduğuna inanma ve güven duymadır. Allah rızasını kazanmak için gösterilen sabır ve sebat iradeyle ilgilidir ve birtakım arzu ve istekler bu irade sonucunda feda edilir.

İnsanın sorumluluğu, çeşitli faktörleri düşünüp değerlendirmesi ve sonunda kendi iradesiyle karar verip harekete geçmesiyle bağlantılıdır.İmanda Duygusal Yapı: Güven, Sevgi ve FedakârlıkAnlamı içerisinde güvenin bulunması, imandaki duygusal yapının en önemli göstergesidir. Bu yüzden birçok teolog ve filozof, imanı, bağlılık ve güven duygusuna indirgemişlerdir. Ancak güven imanda tek duygu değildir. İmanın duygusal yapısı içerisinde sabır, tevekkül, rıza, sevgi, korku ve fedakârlık gibi diğer duygular da en az güven kadar etkindir.İman, olumsuz olaylara karşı mü'mine dayanma gücü verir; korkuya, ümitsizliğe ve hüzne kapılmasını engeller. Rabbine olan teslimiyet ve güveni, başına gelenler karşısında isyan etmeyip rıza göstermesini, sabretmesini ve ona tevekkül etmesini temin eder. Mü'min, Allah'ın kendisinin velisi/dostu olduğunu (Bakara, 2/256) bilir ve bütün olumsuzlukları bu bilinç içerisinde değerlendirir.

İnsanın kendine ait isteklerinden vazgeçerek benliğini bütünüyle Allah'a hasretmesi, sevgi ve fedakârlığa dayalı güdüsel bir etkinliğin oluşmasına bağlıdır. Allah'a bağlılığı sürekli hale getiren, sevgiye dayalı imandır. Korku ise, mü'minin Allah'a yönelik itaat ve teslimiyetinin gerektirdiği sorumluluğu layıkıyla yerine getirememe duygusunun ifadesidir. İman bu duygulardan hangisine bağlı olarak yaşanırsa yaşansın, insanın kendisiyle giriştiği iç mücadelede Allah'ın iradesi yönünde bir sonuca ulaşılmasıyla tam bir yapı kazanır. İmanda ulaşılacak son aşama Allah aşkıdır ki bu, ilahi irade için kendi isteğinden, başkalarının iyiliği için kendi bencil düşüncelerinden vazgeçerek, teslimiyet ve bağlılığın zirvesine yükseliştir (Hökelekli, 1998).

İmanın Psikolojik Kaynakları Batı düşüncesinde, imanın psikolojik kaynaklan konusunda birbirinden farklı bazı görüşler yer almaktadır. Bunlardan başlıcaları şunlardır:Biyolojik temeli esas alan görüşte, imanın bir iç-güdü olduğu ileri sürülmektedir. Bu görüşü savunanların geldiği son nokta "inanç geni"dir.İmanın, iç-güdülerin yönlendirilip olgunlaştırılması sonucu ulaşılan insani bir gelişim olduğu yolundaki varsayımdır.İmanı, insanın sonsuz olanla karşılaşmasının sonucu olarak gören ve onu sonsuzluk duygusuna dayandıran görüş.Önceki görüşün tam tersi bir iddiayı savunarak, imanın aslında sonlu olanı idrak olduğu görüşü. Buna göre, insanın sonsuzu idrak etmesi için öncelikle kendi sonluluğunun farkında olması gerekir.Sonuncusu ise, imanın, varlığı idrak olduğu yönündeki görüştür (Oates,1973).İmanın Psikolojik Etkileriİnancın etkisi kişiye, kişinin bağlandığı dine, ait olduğu mezhebe veya cemaate, dinle bütünleşme düzeyine, çevreye, duruma, kişinin fiziksel ve zihinsel sağlık ve mutluluğu gibi birtakım faktörlere bağlı olarak değişiklik gösterebilmektedir (Pargament, 2005).Gazzâlî'ye (1987) göre iman, taklitten tahkike oradan da zevke doğru yol alır. Bu, bir düşünce ve yaşantı sürecidir.


İNANÇ GELİŞİMİ

İnancın hayat boyu gelişimiyle alakalı olarak birtakım kuramlar geliştirilmiştir. Bu kuramlar, "basamak", "evre" ya da "aşama" kuramları olarak adlandırılmaktadır.İnanç gelişimi kuramları, daha önce mevcut olan genel gelişim kuramlarında çok az yer verilen veya hiç bahsedilmeyen, genelde din özelde ise inanç boyutunu ortaya çıkarma amacı taşımaktadırlar.İnanç gelişimi kuramlarında, "inancın bütün hayat döngüsü boyunca genel bir gelişimsel yörüngesi var mıdır?" sorusunun cevabı aranmaktadır.İnanç Gelişimi KuramıFowler'ın inanç gelişimi kuramı, bir yanıyla genel gelişim kuramlarına, diğer yanıyla da teolojiye dayanmaktadır. İnanç gelişimi kuramının temel teorik köklerinin Erikson ve Levinson'un piko-sosyal teorilerinin yanı sıra Piaget ve Kohlberg'in yapısal-bilişsel gelenekleri içerisinde bulunduğu bir gerçektir. Kuramın temel teolojik kökleri ise, Niebuhr ve Tillich'in görüşlerine dayanmaktadır. Dinler tarihçisi Smith'in de, din, inanç (faith) ve iman (belief) kavramları arasındaki farklılıkların belirgin bir şekilde birbirinden ayrılması fikri ile kuram üzerinde büyük etkisi vardır.Fowler inanç kavramını, insanın temel dinamik güven tecrübesi olarak tanımlayıp yorumlar. Yani güven, dinî duygu ve düşüncenin temeli olarak kabul edilir. Fowler'a göre inanç ahde dayalı bir yapıdadır. Ahit, güven ve bağlılıktır.

İnanç, güven ve bağlılığımızı bir ya da birçok değer merkezine, güç imge ve gerçekliklerine odaklanmak suretiyle yorumlama ve bağlanmanın dinamik sürecidir. İnanç, paylaşılan güven ve bağlılıklar içinde bizi ötekine, paylaşılan değerlere, anlam ve gücün aşkın çatısına bağlayan ve başkalarıyla ilişkilerimiz içerisinde şekillenen varoluş sal bir yönelimdir.(Fowler, 2000).İnanç (faith) kavramı, kendi bütünlüğü içinde, ilahi olanı da içine alacak şekilde daha geniş bir anlamda insanla alakalı hale gelir. Fowler burada, ilişki olarak inanç ve bilgi olarak inanç arasında bir ayırım yapmaktadır. İnanç doğumla birlikte ilişkilerden oluşur ve temel olarak hem kendi grubuna ve sosyal çevreye, hem de aşkın olana ilişkindir.

Aynı zamanda inanç, dünyaya bakış ve dünyayı anlama ve anlamlandırma tarzıdır. Böylece inanç bütün kişiliği kapsamaktadır. Çünkü onun hem ahlakiliği ve sosyal farkındalığı, hem de ruhî kabiliyetleri, benlik tasarımı ve bilinemeyen katmanları inancı içine almaktadır. Burada inanç, insanî bir arzu ve talep haline gelir. Dindar veya dindar olmadan, Yahudi, Hıristiyan veya Müslüman olarak görünmeden önce hayatımızı nasıl düzenlediğimiz ve hayatımızı ne ile anlamlandırdığımız problemi ön planda gelmektedir. (Bucher, Oser, 1988;Fowler, 2000).Fowler, "yapı" kavramını, bireyin algıladığı, çevresine uyguladığı bir eylem ve işlev olarak bulunan gözlemlenebilir düşünce biçimi olarak tanımlar. İnancın yapısı, birden çok bileşenin veya yeteneğin etkileşiminden oluşan karmaşık bir bütünlüktür. Bireyin düşüncelerini oluşturan işlevsel yapıların birbirine geçtiği, etkileşimsel ahenkli bir tarz bütünlüğü içinde devam ettiği sürecin adı ise "aşama" olarak isimlendirilir. Yani, her bir aşamada düşünsel yapılar birbiriyle organize bir şekilde dinamik bir bütünlük oluştururlar. İnancın içeriği, bireylerin değer verdiği, kendilerini adadığı, hizmet ettiği, yasaklarına uyduğu değer merkezleri ve güç imgelerinden meydana gelir.

 Başka bir ifadeyle, inancın içeriğini genellikle bir değer sisteminin varsayımları temsil etmektedir. İnanca dair yapılar, her bir aşamada, dinî veya felsefî sistemlere ait semboller, inançlar, ayinler(ritüeller) ve mitler tarafından şekillenir ve bilişsel işlevi organize ederek belli bir formata dönüştürür. İnanç ve dinî içeriklerle alakalı olarak akaide dayalı yapılara inanmayı gerektiren iman kavramları arasındaki fark ve dinleri aşan bir kuram ortaya koyma çabası, inanç gelişimi kuramında dinî içerikleri ikinci plana itmiştir. (Fowler, 2000; Mehmedoğlu ve Aygün, 2006; Ok2007)İnanç aşamalarının boyutlarını ise, mantık yürütme biçimi, bakış açısı edinme, ahlaki yargılama biçimi, sosyal farkındalıkbiçimi, otorite merkezi, dünyayı tutarlı görme biçimi ve sembole yüklenen işlevsellik oluşturmaktadır (Fowler, 2001).İnanç AşamalarıFowler' ın inanç aşamaları, ana hatlarıyla şöyledir:

Aşama Öncesi Dönem veya Temel İnanç (yaklaşık 0-3/4 yaşlar)Konuşma öncesi duygusal ilişkiler ile sınırlı bir aşama olması ve deneysel olarak araştırılmasının güçlüğüne rağmen bu dönemde daha sonradan inancın üzerine temelleneceği otonomi, güven, ümit ve cesaretin tohumları atılır. Güvensizlik tecrübesi, ilk sevgi ve şefkati veren insanlarla ilişki tecrübesi, inanç yoğunluğu olarak kabul edilir. Kendini beğenme veya yetersiz güvenden dolayı kendini soyutlama söz konusudur. Konuşma ve düşünme yeteneğinin ortaya çıkmaya başlamasıyla birlikte birinci aşamaya geçiş hızlanır. Dil ve törensel oyun içinde, sembollerin kullanımı başlar.

Aşama 1. Sezgisel-Yansıtıcı İnanç (yaklaşık 3/4-7/8 yaşlar)Bu aşamada birey, çevresindeki insanların inançla ilgili hikâye ve eylemlerini pratik bir tarz içinde taklit eder. Bu bağlamda taklide dayalı bir inanç özelliği söz konusudur. İlk kez ölümün, cinselliğin ve diğer katı tabuların bilincine varılmaya başlanır. Birey, tasavvurlar vasıtasıyla kendinin, kutsalın yasaklarının ve ahlakın varlığının bilincine varır. Ölüm, cinsiyet ve çevrede gerçekleşen diğer olaylar sezgisel olarak algılanır. Ancak buradaki tehlike bu tasavvurların yıkıcı tabular ve katı ahlakî kurallar tarafından aşırı derecede etkilenmesidir.

Aşama 2. Öyküsel-Lafzî İnanç (yaklaşık 6/7-11/12 yaşlar)Birey, mantıklı düşünme yeteneğinin gelişmeye başlamasıyla birlikte, dünyadaki işleyişi anlama çabasına girer. Kendi inanç toplumuna ait olmayı sembolize eden hikâye, inanç ve uygulamaları kendine mal eder. Artık hayal ile gerçek dünya arasında ayırım yapılabilir ve başkalarının bakış açıları ayırt edilebilir. Dinî inanç ve semboller tamamen gerçek olarak kabul edilir. Daha önceki farklı birçok olaydan meydana gelen tecrübe kavramı, anlam sağlamada bir düzen ve sıra oluşturan mantıklı bir yapılanma sağlar. Anlatılan hikâye, dram ve mitler tecrübeyi anlamada önemli araçlara dönüşür.

Aşama 3. Yapay-Geleneksel İnanç (yaklaşık 11/12-17/18 yaşlar)Birey, ergenlikle beraber, formel işlemler ve kişilik bunalımlarının ortaya çıkmasıyla, muhtemelen inancın üçüncü aşamasını göstermeye başlayacaktır. Tanrıyla daha çok kişisel ilişki ve biçimsel amelî düşünceyle ilgili soyut fikirlere bir güven söz konusudur. Birey kendisi ve diğerleri için farklı hikâ*yelerin anlamlarını kurmaya ve kendi hayat hikâyesiyle diğerlerini ilişkilendirmeye başlar. Önemli insanların veya kendi akranlarının görüşleri içselleştirilip kişiselleştirilerek inanç ve değerler araştırılabilir. Bu inanç ve değerler, hiçbir şekilde eleştiriye tabi tutulmayacak şekilde algılanır. Öte yandan, birçok değerden sadece biri olduğunun farkında olmadığı kendi değerleri, bir ideoloji şeklini alır.

Aşama 4. Bireysel-Düşünceye Dayalı İnanç (yaklaşık 17/18 yaş ve sonrası)Bu dönemde birey, artık hayatını kurguladığı ve şekillendirdiği inanç ve değerleri sorgulamak, tecrübe etmek ve yeniden yapılandırmak zorundadır. Bu değer ve inançlar, artık düşünülmeden, irdelenmeden ve eleştiriye tabi tutulup sorgulanmaksızın kabul edilmeden daha çok, açık ve kesin bir şekilde bilinçli olarak seçilmiş ve eleştiri süzgecinden geçirilmiş bağlılıklar anlamına gelmektedir. Dıştaki otoriteden içteki otoriteye yönelen birey, eleştirel bir bakış açısından inanç ve değerlerini yeniden inşa ederek bilinçli bir "yönlendirici ego" ortaya koyar. "Özerk inanç" geliştirmeye başlar.

Aşama 5. Birleştirici İnanç (30 yaş sonrası)Bu aşamadaki kişi, "zihindeki ve yaşantıdaki zıtlıkları bütünleştirmeye" çabalayarak çelişkileri birleştirmeye başlar. Birey, bir önceki basamak içinde gelişen inanç sınırlarını aşarak, gerçeğin hem çok boyutlu hem de kaynağı itibariyle birbiriyle uyumlu ve bağlantılı olduğuna dair bir yetenek geliştirir. Birbirine zıt olan kutuplar arasındaki uyuşmazlıkların giderilmesi ve uyumlu bir şekilde kabul edilmesi yolunda bir uğraşı içine girilir. Birey, kendine ve öteki geleneklere ait sembol, hikâye, mecaz, istiare ve mitleri yeniden de*ğerlendirir ve yapılandırır.

Aş ama 6. Evrensel İnanç (belirli bir yaş yok, 30 yaş öncesi nadir)Bu aşama, olgun inancın zirvesidir. Çok az insan inancın bu aşamasına çıkabilir. Bu aşamaya ulaşan birey, adalet ve sevgiyi etkinleştirip, baskı ve işkenceyi alt etmek için, hayatın anlamı ve Tanrı 'nın gücü ile birleşme sürecini yaşar. İnancın bu noktasına ulaşan kişiler, toplumun huzuru için kurtarılmış bölgeler oluştururlar. Adalet ve sevgi toplumuna karşı olan insanlık dışı yapılarla mücadeleye eğilimli olan bu bireyler, toplum içinde sevgi ve adaleti yaşayan topluluk olarak hayat sürdürürler.Evrensel İnanç aşamasında, olgunlaşıp kemale ermiş örnek modeller ortaya konulmaktadır. Ancak bu modeller, tartışmaya açık modellerdir. Zira bunlar, bir din veya kültür için modellik teşkil edebilirken, başka bir din ve kültür için olumsuz çağrışımlar içermektedir. Dolayısıyla deneysel araştırmalarda bu aşamaya genellikle yer verilmemektedir.

DİNÎ ŞÜPHEDin Psikolojisinde, "apaçıklık ve kesinlik arzusunun önceki inançla ya da sebepleri karşılıklı olan iki inancın birbiriyle çatışması sonucunda ortaya çıkan kararsız, sabit olmayan ruh hali olarak" (Hökelekli 1998, s. 195) tanımlanmaktadır.İki muhtemel gelişme çizgisi sözkonusudur: Birey, şartlara ve duruma göre, ya şüpheden şuurlu imana ya da kararlı inançsızlığa geçiş yapacaktır. Din diliyle ifadelendirirsek, ya tasdik edecek ya da inkâr edecektir. Bu iki gelişme çizgisi psikolojik olarak aynı sonucu doğuracaktır. Yani, ne imanı tercih edenin ve ne de kararlı inançsızlığı seçenin zihninde şüpheye yer kalmayacaktır.İman, durağan değil dinamiktir, yani bir anda şekillenmez ve her zaman aynı yoğunlukta kalmaz. Bilişsel, duygusal ve iradi süreçlerden geçer. Birey bu süreçlerde birtakım şüpheler yaşayabilir. Burada şüphe, olumlu anlamda, bir farkındalık durumunun başlangıcı olarak nitelendirilebilir.Dinî hayatın sağlıklı bir şekilde gelişmesi için bireyin, şüphe aşamasını başarılı bir şekilde sonuçlandırması, inançlarını doğru bilgilere ve sağlam temellere dayandırması zorunludur. Çünkü "birey, inancının gerçekliğinden şüphe ettiğinde, inancın psikolojik belirleyicileri değişebilmektedir. Bu sebeple, inancı, akla yatkın bir gerçeklikle tanımlamak gerekmektedir. Temelsiz ve sağlam olmayan inanışlar, yanlışlar üzerine kurulu öğretiler, insanların ruhsal yaşantılarını, düşünce kalıplarını, sorun çözme tarzlarını ve hayata bakışlarını etkileyebilir" (Tarhan, 2010, s. 36)

.
Dinî Şüphe Çeşitleri Arayış Şüphesi. Eleştiri ve itiraz niyeti olmaksızın, dinî bilgi ve kavramların gerçekliğini ve sebeplerini araştırma ve tatminkâr cevaplar bulma arzusuyla ortaya çıkan ve daha çok çocukluk döneminde görülen bir şüphedir. Bencillik Şüphesi. Bireyin, inancı, yüce ilgi ve değerlerden çok kendi çıkarına hizmet eden bir araç olarak görmesinden ve bu yüzden kişisel ilgi, arzu ve ihtiyaçlarına beklediği karşılığı bulamamasından kaynaklanan şüphedir. Dua ettiğinde beklentilerine karşılık alamayan bazı kişilerin hayalkırıklığına uğrayıp kuşkuya düşebilmeleri buna bir örnektir.Sadakat Şüphesi: İnancın gereklerinin yerine getirilip getirilmediğiyle ilgili bir şüphedir. Sadakat şüphesi, inanan kişinin imanını derinleştirme ve olgunlaştırma çabasına olumlu katkılarda bulunur.4. Bilimsel Şüphe: İnancın ve dinî inanç sisteminin kabul edilip onaylanabilmesi için bilimsel yöntemlerle araştırılması, yani inancın doğruluğunun ispatlanabilirliğinin bilimsel açıdan mümkün olması ve bilimsel verilerle çelişmemesi gerektiği varsayımına dayanan şüphe türüdür.Kavramsal Şüphe. Dini öğretilerin içeriklerinde yer alan bazı kavramlara itiraz ve tepki şeklinde ortaya çıkan şüphedir. Bu, bilimsel şüpheye benzemekle birlikte, burada dinî hayat tarzının ve dinî normların reddinden çok, dinî inanç sistemlerinde yer alan bazı müphem, muğlâk, akıl ve idrak sınırlarını zorlayan ifadelerin harfi harfine alınması nedeniyle düşülen kararsızlık söz konusudur. Kuran’daki muhkem (anlamı açık) ayetlerin yanı sıra müteşabih (anlamı kapalı) ayetlerin de bulunması ve daha ziyade benzetme ve mecaz ifade eden bu müteşabihlerin bazı kimselerde şüpheye yol açması, kavramsal şüpheye örnek olarak düşünülebilir.İnkârcı Şüphe: Herhangi bir dinî niyet ve amaç taşımaksızın sırf dini reddetmek veya kendi inançsızlıklarının haklılığını ispat etmek için dinî konularda olumsuz görüş bildiren veya dinî gerçeklikleri değil de sadece kendi kuruntularını sistemleştirmeye yönelik araştırma yapan bazı kötü niyetli veya inançsız (ateist) kişilerde rastlanan şüphe çeşididir.Dinî şüphe çeşitleri içerisinde yer almamakla beraber, dini konularda kesin kanıt olmadığı için hiçbir şey söylenemeyeceğini iddia eden "bilinemezci" (agnostik) tutum da, şüphenin tabiatına benzer bir kararsızlık ve tereddüt hali içerdiği için zaman zaman dinî şüphenin bir çeşidi olarak görülmektedir.

DİNÎ İLGİSİZLİK, DİNİ İNKÂR VE DİN KARŞITLIĞI

Jung, varoluşu anlamlı kılan dini, insan için en önemli konu olarak düşünmüş, dine ilgisizliğin veya dinin yokluğunun toplumda zihinsel hastalıkları arttıracağını ileri sürmüştür. Bu konuda şu tespitleri yapmaktadır: "Hastalarım arasında hayatlarının ikinci yarısında bulunanların, yani otuz beş yaşını aşmış olanların tümünün problemlerinin kökeninde, hayata ilişkin dinî bir bakış açısı kazanamamış olmaları yatıyordu. Her birinin, her çağın yaşayan dinlerinin bağlılarına verdikleri şeyi kaybettikleri için hastalığa yakalandıkları ve hiçbirinin kendi dinî bakış açısını tekrar kazanmadan gerçekten şifa bulamayacaklarını söylemek yerinde olur." Öyleyse insan, öncelikle din ile ve daha sonra da kendisi ile barışmalıdır. (1984, s. 202).Dinî ilgisizlik, dinî inkâr ve din karşıtlığından farklı özelliklerle belirginleşen bir tutumdur. Bu tutum, kendisini, daha çok gündelik hayatta dinî kavramlara çok az yer vermekle veya hiç yer vermemekle, olayları dini kavramların dışındaki kavramlarla anlamlandırmakla veya en iyi ihtimalle ibadetlerdeki ihmalle açığa vurur. Diğer taraftan dini ilgisizlikte, inançsızlı k veya din karşıtlığı ndaki kadar kökleşmiş bir tutum yer almayabilir. Ancak sonuçta, yansımaları itibariyle, inançtan çok inançsızlık kategorisine daha yakın durmaktadır.Batı dünyasında, dinin algılanma ve yaşanma biçimlerinde bazı farklılıkların ortaya çıktığı, tanımlanması başta olmak üzere diğer birtakım alanlarda da değişikliğe uğramaya başladığı görülmektedir. Bu çerçevede, "bağlanmadan inanmâ" (Davie, 1994) şeklinde kavramlaştırılan yeni bir süreçten bahsedilmektedir. Bu, kurumsal bir dine ve beraberinde getirdiği taleplere iltifat etmeden ve bunları dikkate almadan inanmak anlamına gelmektedir. Daha çok geleneksel din anlayışının yerleşik olduğu ülkemizde ise, benzer bir süreçten çok, dinî hayat içerisinde daha farklı problemler sözkonusu olabilmektedir. Bunlar, dinin kendisinden değil, "yaşanan din"den kaynaklanan sorunlardır.(Aydın, 2006).

Dini inkâr vaya inançsızlık, en kısa tanımıyla, yaratıcı ve aşkın bir varlık olduğunu kabul etmemektir. İnkâr iki şekilde olabilir: İlki, bir başka varlığı Allah'ın yerine koymak; ikincisi ise, Tanrı fikrini bütün düşünce ve hayatından çıkarmak veya ona yer vermemektir. İnançsızlığın ilk şekli inkâr ve şirk kavramları ile ifade edilirken; ikinci şekli tanrıtanımazlık (küfür; ateizm) olarak adlandırılmıştır.Ateizm, teorik ve pratik olarak ikiye ayrılmaktadır. Teorik ateizm, zihinsel olarak Tanrı'nın mevcut olmadığını varsaymak ve bu yönde düşünce üretmektir. Ateistlere göre Tanrı'nın somut bir gerçekliği yoktur; bu, insanların uydurduğu bir şeydir. Freud'un dinle ilgili olarak öne sürdüğü yanılsama (illüzyon) teorisinin temelinde bu fikir yatmaktadır. Ona göre din, "tabiatın ve kaderin tehlikeleri"ni savuşturmak için insanların icat ve inşa ettiği bir şeydir (Freud, 1997).Teorik ateizmin en fazla taraftar bulan şekli, mantıkçı-pozitivist bilim anlayışı sonucu ortaya çıkan ve maddenin ötesindeki herşeyi reddeden anlayıştır. Bu anlayış varolanın, gözleme ve deneye konu olmasını şart koşar. Dolayısıyla gözlenemeyen ve tecrübe edilemeyen herşey bilimdışıdır. Bu anlayış sonuçta Tanrı'nın dışta tutulduğu "pratik ateizm" şekline bürünmüştür.

Sonuç olarak, dine kayıtsız kalan, onu yok sayan veya ona karşı olan insanı bekleyen muhtemel tehlike, gerek dünyaya ve gerekse kendisine ait herşeyin sorumluluğunun sadece kendi omuzlarında olduğunu hissettiren mutlak bir yalnızlık ve huzursuzluk hali, boşluk ve terkedilmişlik psikolojisidir. Zira Jung'un ifadesiyle, "nasıl ki sosyal bir varlık olarak insan uzun vadede toplumla bağı olmadan yaşayamazsa, birey de dış faktörlerin yıkıcı etkisini göreceli olarak azaltabilen dünya ötesi bir prensip olmadan hiçbir zaman varoluşu ve ruhî ve ahlakî özerkliği için gerçek bir sebep bulamaz. Tanrı'ya bağlanmayan bir birey, dünyanın fiziksel ve ahlaki kışkırtıcılığına kendi kaynakları ile direnemez. Bunu yapabilmek için onu kitlelerin içinde boğulmaktan koruyan içsel ve fizikötesi bir deneyimin varlığına ihtiyacı vardır." (1999, s. 60-61).

Özetİman ya da inanç insanın temel niteliklerinderdir. Zaman zaman aynı anlamda kullanılsalar da, inanç ve iman kavramları farklı tanımlamalara sahiptir. İman genellikle güven ve bağlılık olarak, duygusal karakteri baskın bir olay oalrak anlaşılmaktadır. İnanç ise imandan daha geniş bir anlamda ve bilişsel kesinlik ifade etmektedir. İmanı, inançtan farklı ve özel kılan husus objesinin tabiatüstü(gayb) olmasıdır.Dinî inanç insanın bütün psikolojik yapısını ve işlevlerini kuşatıcı bir tabiata sahiptir. Bilinç ve bilinçdışını, biliş, duygu ve davranışı tümüyle kapsayıcıdır. "Kabul ve tasdik", "itaat ve teslimiyet", "güven, sevgi ve fedakârlık" gibi psikolojik boyutlar içerisinde kendisini ortaya koymaktadır. Dinamik, değişimi ve gelişimlere açık, kişilik ve kimlik üzerinde etkili ve belirleycidir.İnanç, insan hayatının çeşitli gelişim dönemleri içerisinde farklı özellikler gösterebilir. İnanç gelişimi kuramları, inancı, bu gelişim dönemleriyle bağlantılı olarak ve birtakım aşamalar içerisinde değerlendirmeye çalışır. J.Fowler'ın altı basamaklı inanç gelişim kuramı, dinî içeriklere fazla bağlı kalmaksızın, daha genel anlamda, bireyin hayatında en fazla önem verdiği bir değer sistemine güven ve bağlılığı merkezinde gelişen yapıyı esas alır.Şüphe, inançla yakından ilişkili bir kavramdır. Kararsız ve arayış halindeki bir ruhsal durumdur. Bir yönüyle inancın daha fazla güçlenmesine, diğer yönüyle de kesin bir inançsızlığa yönelme başlangıcıdır. Olumlu ve olumsuz anlamda birtakım şüphe çeşitleri mevcuttur.İnanç gibi inançsızlık da bazı özelliklerle belirginleşen bir tutumdur. Çeşitli nedenlerle yaratıcı ve aşkın bir varlığı kabul etmemektir...

PAYLAŞAN:Yavuz Doğan (alıntı) mikdad 

DİN PSİKOLOJİSİ 8. ÜNİTE ÖZETİ

ÜNİTE 8

Tanrı Tasavvurları

"Tanrı'ya inanan insanlar, yalnızca O'na imanın gücünde değil, O'nun mahiyetinin nasıllığında da birbirlerinden çok farklıdırlar." Bu farklılığın Tanrı'dan değil insandan kaynaklandığı açıktır. Çünkü farklılık aslında insanın algılarına bağlı olarak var olmaktadır. İnsan Tanrı'yı, Tanrı'nın olduğu gibi değil, sadece insanî terimlerle düşünüldüğü veya tecrübe edildiği gibi tanımlayabilmektedir.

İnsanın bütün psikolojik özellikleri, ondaki tasavvur dünyasına imkân veren sembolik düşünme kapasitesinden doğar.İnsanın Nihaî Hakikat tasavvurunu besleyen ve şekillendiren birincil kaynak, mensup olduğu dindir ve tasavvurları bu kaynak çerçevesinde bir anlam ifade eder. İnsanın toplumu, kültürü ve kullandığı dil de Nihaî Hakikat veya Tanrı tasavvurunun şekillenmesinde etkilidir.Tanrı tasavvurunun daha çok benlik ile ilişkilendirilerek kavramlaştırılması, Tanrı-insan ilişkisindeki insanî beklenti ve ihtiyaçları yansıtmaktadır. Din Psikolojisi, yöntemi gereği "aşkın (müteâl) olanı araştırma dışında tutar". Yani Tanrı'nın varlığı, yokluğu, tanımı, tavsifi, tasviri gibi konularda yetkisiz veya tarafsızdır. Dolayısıyla Din Psikolojisi ancak ve sadece insanın Tanrı, Mutlak Varlık veya Nihaî Hakikat olduğuna inandığı şeyle ilişkisine yoğunlaşabilir. Din Psikolojisi'nin görevi, Tanrı'yı ispat etmek, tanımlamak, tavsif veya tasvir etmek ya da insanın bu konudaki yeterliliğini iddia etmek değil; Tanrı-insan ilişkisi çerçevesinde, insanın inanıp bağlandığı Tanrı tasavvurunu anlamaya çalışmaktan ibarettir.

TANRI KAVRAMI VE TANRI TASAVVURU

Düşünme, nesne ve olayları temsil eden imajların, sembollerin, kavramların belli bir amaca yönelik olarak işletilmesi, idare edilmesi veya kendiliğinden gelişmesiyle tanımlanan, açık ve sembolik veya örtülü her türlü bilişsel etkinlik olarak tanımlanmaktadır. Bu etkinlikler arasında kavram oluşturma, akıl yürütme, tasavvur etme, tahayyül etme, sorun çözme, öğrenme, hatırlama, tasarlama ve benzerleri sayılabilmektedir. Düşüncenin ortaya çıkmasında, en başta kavramlardan yararlanılır. Düşünce kavramların birbirine anlamlı bir şekilde bağlanmasıdır Ancak düşünme, kavrama ve öğrenmeyi aşan üst seviyede psikolojik bir faaliyettir.

Dinî kavramlar, bütün diğer kavramlar gibi doğrudan duyusal verilere dayanmazlar, tecrübe edilen diğer algı ve kavramlardan elde edilirler.Çocuğun, dünyaya ilişkin ilk duyusal tecrübesinde nesne ve insanlar ayrımlaşmamıştır, ancak daha sonra algı süreci devreye girer ve ilgili kavramları edinir. Dinî düşünce de, çeşitli tecrübelerin, önceki algıların ve hâlihazırda kazanılmış olan kavramların kutsal alana aktarılmasıyla gerçekleşir.

Tanrı kavramı da diğer dini kavramlar gibi aynı süreci izlemektedir. İnsan, Tanrı'yı, bildiği kavramlar aracılığıyla kavramlaştırabilir. Ancak bu kavramlaştırma benzetme yoluyla yapılabilmektedir.

Tasavvur, "ruhsal güçler veya duyusal uyarılarla zihinde önceden oluşan herhangi bir nesnenin, olayın, fiilin ya da bir kavramın istekli olarak yeniden özel bir biçimde şekillenmesi, canlanması, anlam kazanması veya hatırlanmasıdır" (Yavuz, 1983, s. 159).

Bu haliyle tasavvur öznel bir süreçtir ve bireysel tecrübeye dayalı olarak toplumsal bir bağlamda şekillenir.

Dinî tasavvur ise, dinî kavramların, dinî olayların ve nesnelerin zihinde canlandırılması, şekillendirilmesidir.Tanrı tasavvuru da, bireylerin küçük yaşlarından itibaren zekâ gelişimlerine, edinmiş oldukları bilgi ve yaşantılarına, yetişme ve düşünüş tarzlarına ve bağlı oldukları dinin inanç esaslarına göre Tanrı'yı zihinlerinde canlandırmaları, biçimlendirmeleri ve anlamlandırmaları olarak tanımlanabilir.

Dinî kavramları anlama, yorumlama ve tasavvur etme din dili ile gerçekleşmektedir.

Bireyin Tanrı tasavvurunu şekillendiren beş faktör bulunduğu öne sürülmüştür. Bu faktörler şunlardır: 1) Ana-baba ile ilişkiler. 2) Diğer önemli kişi ve gruplarla ilişkiler. 3) Kendilik kavramı veya öz-saygıya ilişkin duygular. 4) Tanrı konusundaki öğrenim ve Tanrı'nın insanlıkla ilişkisi. 5) Dini uygulama, dua, ibadet, kutsal metin okuma, dini tartışmalar ve kişinin kendi düşünceleri. (Grom 1981).

Psikolojik düşüncede, Tanrı kavramı (god concept) ile Tanrı tasavvuru (god image: god representation) arasında ayırım yapma yönünde güçlü bir eğilim bulunduğu görülmektedir. Tanrı kavramı, bilişsel veya teolojik Tanrı anlayışına göndermede bulunurken; Tanrı tasavvuru, bireyin Tanrı'yı duygusal olarak tecrübe etmesidir.

Tanrı tasavvuru, büyük ölçüde dinî ilişkinin mahiyetini belirler. Bununla beraber, kendi dinlerinin Tanrı'sının tasvirini teşkil eden vasıfların bütünü içinde inanan kişiler; kendi psikolojilerinin, eğitimlerinin ve kültürel çevrelerinin onların hayatında bütünleştirme imkânı verdiği şeyi vurgularlar.( Vergote 1999).

Tanrı kavramının, Tanrı kelimesine dair entelektüel içeriği yansıttığını; Tanrı tasavvurunun ise, duygusal tepkilerle yakından ilişkili bireysel tecrübelere işaret ettiğini ifade edebiliriz.Tanrı kavramı, Tanrı tasavvurunun oluşumunda çeşitli roller oynar. Bunlardan ilki, soyut mantıkî-matematiksel kavramlaştırma kapasitesi ortaya çıktığında, Tanrı hakkındaki yaygın dilin anlamını ayrıntılarıyla kavramak için bir yöntem sağlamasıdır. İkincisi ise, tasavvurlarımız bizi dehşete düşürdüğünde ya da mükellefiyetimizi aşan bir şey olduğunda düzenleyici olmasıdır (Lawrence, 1991).Tanrı kavramının gelişimi doğrudandır. Tanrı kavramı büyük oranda kişinin Tanrı hakkında ne düşündüğü ve ne öğrendiği sayesinde gelişir, bilişseldir. Tanrı kavramı bilinçli düşüncede daha başat bir faktördür. Tanrı olduğuna inanılan varlığa ilişkin duygusal tecrübe anlamındaki Tanrı tasavvurunun içeriği ise, öncelikle duygusal temellidir.

İnsanlara Tanrı hakkında herhangi bir soru yöneltildiğinde, Tanrı tasavvurlarından ziyade Tanrı kavramı çerçevesinde konuşurlar.Tanrı tasavvuru, Tanrı kelimesine dair duygusal tepkilerle yakından ilişkili bireysel tecrübelere işaret etmesi dolayısıyla psikolojide, düzenleyici ilke veya hayat-anlamı sistemi olarak da yorumlanmaktadır. Düzenleyici ilke, bilinçdışı dünya görüşlerini düzenleyen, dolayısıyla onların ilişkisel epistemolojilerini yapılandıran veya yorumlayan, insanın temel ilişki modelinin parçası olarak tanımlanmaktadır. Hayat-anlamı sistemi ise, hem biyolojimizi ve hem de değer ve tutumlarıyla birlikte psikolojimizi kapsayan bütün diğer ortak sistemlerin içsel uyumu demektir (Manock, 2003). Dolayısıyla Tanrı tasavvuru, sadece duygusal nitelikli bireysel bir tecrübe değil, kavramlar arasındaki ilişki bağını kuran, dünya görüşlerini yapılandıran, hayata dair anlamlar üreten ve bütün bunları tutarlı ve uyumlu bir halde düzenleyen daha üst bir yapılanmadır.

Psikolojide Tanrı tasavvurunun, genellikle çok sınırlı bir biçimde tanımlandığı görülmektedir. Bunun nedenlerinden biri Freud'un dine ve Tanrı'ya yönelik yaklaşımlarının olumsuz içeriklerle yüklü olması ve sonraki psikologların bu yaklaşımı aşma yönündeki çabalarının yetersizliğidir. Özellikle psikanalitik düşünürlerin çoğu bu konudaki düşüncelerini Freud'un yaklaşımıyla sınırlandırmış, Tanrı tasavvurunun farklı bakış açıları ve alternatif yaklaşımlar içerisinde ele alınmasından kaçınmıştır.

İnsanın Tanrı hakkındaki bilgisinin birincil kaynakları kutsal kitaplardır. İnsan kutsal kitaplardaki Tanrı bilgilerini, kendi donanımlarını ve toplumsal kalıpları kullanarak, bir Tanrı kavramına ulaşır. Bu bilişsel süreç, öznel yaşantılarla Tanrı tasavvurunu geliştirir. Böylece insanî ilgi, beklenti ve ihtiyaçlar Tanrı tasavvuruna aktarılır. Dolayısıyla bu, bizatihi Tanrı değil, insanın Tanrı'ya ilişkin olarak oluşturduğu bir tasavvurdur.

TANRI TASAVVURUNUN OLUŞUMU

Tanrı tasavvurunun oluşumu konusundaki yaygın tezlerden biri, Piaget'nin kuramını temel alan bilişsel tezdir. Doğumla başlayıp ergenlik dönemine kadar devam eden dört ardışık temel dönemde Piaget tarafından tanımlanan ve Din Psikolojisinde dini düşünce ve kavram gelişimi konusunda sık sık başvurulan dört ardışık temel dönem, duyusal-motor dönem (0-2 yaş), işlem-öncesi dönem (2-7 yaş), somut işlemler dönemi (7-12 yaş) ve soyut işlemler dönemi (12 yaş ve üzeri) olarak adlandırılmaktadır. Dini kavramlar, çoğunlukla soyut oldukları için bunlar ancak en son dönemde tam olarak kavranabilmektedir.Bu dönemlerin ilkinde insanbiçimci (antropomorfik) ve somut özellikler gösteren Tanrı tasavvuru, sonraki iki dönemde somut ve soyut düzey arasında geçişli bir özellik arzetmekte, son dönemde ise somut özelliklerinden sıyrılan Tanrı kavramı ile birlikte artık soyut bir karaktere bürünmektedir. Bu son dönem çocuğun, nesne ve olayı görmeden kavram geliştirebildiği, kendi düşüncelerini eleştirebildiği, somut varlık ve olaylara ilişkin kavramlarını soyut davranışlara dönüştürebildiği evredir (Piaget, 1988).

2. Bu tezlerden diğeri, insanların temelde ilişkisel varlıklar oldukları düşüncesinden hareketle ortaya atılan ilişkisellik tezidir (Hall ve Brokaw, 1995). Bu teze göre Tanrı, gerçekte insanları kendisiyle ilişki kurmaya çağırır. Dolayısıyla Tanrı tasavvuru, tabiatı itibariyle temelde ilişkiseldir. Bu yüzden, ilişkisellik, Tanrı tasavvurunu ve onun oluşum ve gelişimini anlama girişimimizde temel bir anahtar varsayımdır.Tanrı tasavvurunun, dikey sahanın yanısıra yatay sahada, yani sosyo-kültürel bağlamda da "ilişkisellik" üzerine temellendiği söylenebilir.

İslam düşünce ekollerinden Kelâm'ın, Allah ile ilgili olarak geliştirdiği en temel tasavvur, Allah ile diğer varlıklar arasındaki ilişkinin kişisellik taşıdığı şeklindedir. Allah tasavvurunun temellendirilmesinde, varlık ve aktiflik kavramlarının yanısıra karşılıklı bağlılık/bağımlılık kavramı da yer almaktadır (Düzgün, 2005).

Çocuk, Tanrı hakkındaki daha geniş anlatının bir alıcısı ve bir katılımcısıdır.Kültürel ve dinî miras içerisinde yer alan bütün hikâye ve semboller, anlatı ve değerler insanın kendi kişisel hayat hikâyesini ve dinî gidişatını oluştururken faydalandığı kaynaklardır.

Tanrı tasavvuru da, bireyi çevreleyen ve şekillendiren toplumun kültürel ve dinî bağlamı içerisinde kurulur. Dolayısıyla insanın Tanrı tasavvurunu anlamak için, ona ilişkisel malzeme sağlayan sosyo-kültürel ve dinî bağlamının göz önünde bulundurulması zorunludur.

Aile ve toplum bireye sadece hammadde veya yaşanmış hayat deneyimleri sağlamaz; ona aynı zamanda bu deneyimleri değerlendirip bütünleştirmesi için yorumlama imkânları da sunar.

Sonuç olarak, İslam psikoloji geleneğinin, genelde dinî inanç ve tec*rübenin, özelde Tanrı tasavvurunun kuruluş ve oluşumunu başlangıçta verili/aşkın bir ilkeye (fıtrat) dayandırdığını ve sonra insanın bu potansiyeli kullanarak yönelimini belirlediğini, ana baba sembolizmi içerisinde temsil edilen sosyo-kültürel çevrenin de bu yönelimi büyük ölçüde etkilediğini söyleyebiliriz.

ANA BABA İMAJLARI VE TANRI TASAVVURU

Anne figürü, sevgi, şefkat ve güveni temsil eder. Baba ise, Güç, otorite ve kontroldür. Baba taklit etilendir.Çocuğun bakış açısından anne ve baba, sosyal rollerinden bağımsız olarak bir anlam kazanmaktadır (Vergote, 1999).Her ihtiyacı olduğunda annesini yanında bulması, çocukta temel güven duygusu geliştirir Dinin ve Tanrı tasavvurunun kökleri bu duyguda gizlidir.

Din Psikolojisi alanında Tanrı tasavvuruyla alakalı olarak gerçekleştirilen Batılı araştırmaların pek çoğu, bu tasavvurun altyapısını ana baba imajlarının oluşturduğunu varsayan Freudyen kuramlarla bağlantılıdır. Dinle ilgili yorumunu baba fikri üzerine yoğunlaştırmış olan Freud (1997, 1999), bütün insanların erken çocukluk tasavvurlarını, hayatın belirsizlikleri karşısında var oluşsal çaresizlik duygusunun bir hafifletilmesi olarak evrensel Tanrı tasavvurları içerisinde yansıtmış olduklarına inanmış; Tanrı inancının bir "evrensel saplantısal nevroz", Tanrı'nın da basitçe "yüceltilmiş bir baba" yansıtması olduğunu varsaymıştır.

Yansıtma hipotezi, psikolojide, Tanrı tasavvurlarının araştırılması konusundaki temel fikirlerden biri haline gelmiş, Batı'da bu hipoteze dayalı olarak gerçekleştirilen araştırmaların sonuçları, çocukların Tanrı'yı genelde insani özellikler taşıyan bir erkek olarak tasavvur ettiklerini göstermiştir. (Beit-Hallahmi ve Argyle, 1975).

Müslüman çocukların Allah tasavvurları, insanbiçimci (antropomorfik) özelliklerden çok onun temel sıfatlarıyla ilişkilidir Çocukların üst-benliği, deneyim ve fantezilerine dayanarak kurdukları çeşitli kişilere karşılık gelir. Üst-benlik, ana babanın otoriter, yargılayıcı, eleştiren ve cezalandıran taraflarını deneyimlememizle oluşur. Dolayısıyla bu durum, ebeveynlerin içe yansıtıldığı dönemlerde oluşan üst-benlikte içselleştirilen anne baba imajlarının Allah' ın vasıflarına benzemesi anlamını içerebilir.

Freud'un din ve Tanrı ile ilgili görüşlerini inceleyen ve bunların savunulamaz olanlarını reddeden Rizzuto, Tanrı tasavvuru alanında önemli ve kabul edilebilir tezler ileri sürmüştür. Ona göre, Tanrı tasavvurunun oluşumunda ana baba imajları başat rol oynar, çünkü çocuğun ilişki kurduğu ilk insanlar annesi ve babasıdır, zira Tanrı görülmezdir.

Rizzuto'ya göre, Tanrı tasavvurunun izlenebilir ilk bileşeni anne yüzüdür. Tanrı tasavvuru, çocuklukta sürekli olarak gelişir.Tanrı tasavvuru oluşturma ve biçimlendirme süreci, devam eden, sona ermeyen bir süreçtir. Rizzuto, çoğu insanın nihaî Tanrı tasavvuruna karar verme fırsatının, kendi ölümlerini geciktirmeyi tasarladıklarında geldiğini belirtir. İnsanların oluşturdukları Tanrı tasavvuru dinamiktir. Tanrı tasavvuru gerçekte "yaşayan bir Tanrı'nın" canlı bir tasavvurudur (Rizzuto, 1974, 1979, 1980).Tanrı tasavvuru üzerinde en fazla etkili olduğu konusunda çelişkili sonuçlar ortaya çıkarmıştır. Bazıları anne imajının daha fazla etkili olduğunu savunmuş (Vergote, 1999); diğer bazıları ise daha fazla sevilen ebeveynin veya karşı cins ebeveynin Tanrı tasavvuru üzerinde daha güçlü etkisi bulunduğunu öne sürmüşlerdir. Bazen, tercih edilen bir ebeveyn bulunmadığında, ana baba imajı ile Tanrı tasavvuru arasında daha güçlü bir ilişki bulunmuş (Godin ve Hallez, 1965); bazen de anne ve babanın bileşik imajının, Tanrı tasavvuruna ana babadan birinin imajından daha çok benzediği ileri sürülmüştür (Birky ve Ball, 1988).Anne ve baba imajlarının, Allah tasavvuru üzerindeki etkilerinin farklı olduğu; anne imajı nasıl olursa olsun genelde benzer etkilerde bulunduğu ve Allah tasavvurlarında farklılık oluşturmadığı; buna karşılık baba imajlarının farklı Allah tasavvurlarına yol açtıkları bulunmuştur (Mehmedoğlu, 2007).TANRI TASAVVURU VE KÜLTÜREL FARKLILIKLARVahiy kaynaklı dinlerde Tanrı, insanla ve evrenle ilişkili, bilinçli ve faal bir varlıktır. (Eliade, 2003).Yahudilikte Tanrı, sadece Yahudilerin Tanrısı'dır ve bir metin'e "sıkışmıştır" (Bottero, Ouaknin ve Moingt, 2003); Hıristiyanlıkta ise genellikle diğer din ve kültürlerde olmadığı şekilde, Tanrı'nın "baba"lık sembolüne, büyük bir ayrıcalık tanınmıştır. Bu yüzden, Hıristiyan Tanrı tasavvuru, daima Hz. İsa'nın sözleri ve hayatıyla belirlenmiştir. Vergote'ya (1999) göre, baba, ilahî ve ezelî terimleri gibi soyut bir terim değildir. Ailevi ilişkilerden alınmış bir terimdir. Baba fikri, Hıristiyan kültürünün Tanrı tasavvurlarıyla ilgili bütün gidişatını belirleyen temel fikir olmuştur. İslam'da ise, bu iki anlayışın aksine, Allah bütün insanlığa hitabeder ve O'nun birliği (tevhid) ön plandadır.

Çeşitli dinlerde, Tanrı mefhumu konusunda tercih edilen yöntemler, zamanla çeşitli mezhep, ekol veya anlayışların ortaya çıkmasına yol açmış, buna bağlı olarak farklı Tanrı tasavvurları ortaya çıkmıştır. Mesela İslam düşünce ekollerinden Kelam ve Tasavvuf, aynı kaynaklara dayanmakla birlikte, yöntem bakımından farklı tercihlerde bulunmuşlar; Kelam, "aklî istidlal, zihnî tecrîd ve mantıkî kıyas"ı kullanırken; Tasavvuf daha çok "keşf ve marifet"i tercih etmiştir.

Batı'da yapılan ilk araştırmalarda Tanrı'nın babadan ziyade annenin özelliklerine benzer özellik*ler ile nitelendirildiği bulgulanmıştır. (Nelson ve Jones, 1957). Bu araştırmadan iki yıl sonra başka bir araştırmacı (Strunk, 1959), Tanrı'nın, anneden ziyade babanın özellikleriyle nitelendirildiğini gösteren tam aksi sonuçlar elde etmiştir. Vergote ve arkadaşları (1969), sistematik bir yak*laşımla araştırmaya girişmişler, Tanrı tasavvurunun anneye ait bazı özellikler sunsa da, araştırmaya katılanların büyük çoğunluğu için, anne imajından ziyade baba imajına daha çok benzediğini bulmuşlardır.

Tanrı tasavvurlarında yaş ta önemli bir etkendir. 7-16 yaş arasındaki çocuk ve gençlerin Tanrı tasavvurlarını da içeren bir araştırma sonuçlarına göre, 9-10 yaşındaki çocuklar Tanrı'yı nesnel sıfatları bağlamında tasavvur etmektedirler. 12-13 yaşlarındaki çocuklarda Tanrı'nın özellikleri iyilik ve adalet olarak düşünülmekte; Tanrı'nın hâkimiyeti, bağışlayıcılığı ve Baba oluşuna vurguda bulunulmaktadır. 15-16 yaşlarındaki çocuklarda ise, Tanrı'nın güç ve güzellik sıfatları baskın görünmektedir. Bu dönem Tanrı tasavvurlarında sevgi, dua, bağlılık, güven, diyalog, şüphe, terketme ve korku ön plana çıkmaktadır. (Deconchy 1964).11-19 yaş aralığındaki çocuk ve gençlerle gerçekleştirilen bir başka araştırmada, iki farklı Tanrı tasavvuru ortaya çıkmıştır. İlk yaşlardakilerin tasavvuruna göre Tanrı daha dışarıda ve uzak iken, son yaşlardakiler Tanrı'yı kendileriyle daha ilişkili olarak tasavvur etmişlerdir.( Babin 1964).14-16 yaşları arasındaki Kanadalı ve Fransız öğrenciler üzerinde gerçekleştirilen bir araştırma (Godin 1975) sonucunda, Tanrı'nın üç farklı şekilde tasavvur edildiği ortaya konulmuştur. İlki otoriter; ikincisi yakınlık, ilişki ve duygu içerikli içsel; üçüncüsü ise, soyut, fikir, doktrin, düşünce ve sorun gibi içeriklerle ifade edilen dışsal bir Tanrı tasavvurudur. Belçika'da yapılan bir araştırmada 17-18 yaşları arasındaki gençlerin Tanrı tasavvurları, her yerde hâzır ve nâzır olan, dünyaya hulûl etmiş, üstün, din, ahlak, yaratıcı, anlam, yardım, sığınak, olumsuz övgü ve gerçek dışı gibi farklı nitelemeler göstermiştir (Hutsebaut ve Verhoeven, 1991). Finlandiya'daki okullarda öğrenci olan 7-20 yaş arasındaki çocuk ve gençlere yöneltilen "Benim Tanrım neye benzer?" sorusuna küçük yaşlardakiler tarafından güvenilir, bağışlayıcı ve yardımsever cevabı verilirken, yaş yükseldikçe Tanrı'nın, her yerde hâzır ve nâzır, güçlü ve yaratıcı olarak tasavvur edildiği anlaşılmıştır. Ayrıca erkekler, insana benzeyen, güçlü, yaratıcı ve kutsal Tanrı tasavvurlarında; kızlar ise seven, bağışlayan ve nazik Tanrı tasavvurlarında daha fazla yoğunlaşmışlardır. (Tamminen 1991).Yine gençlerle (13-18 yaş arası) 1975 yılında Amerika'da yapılan bir başka araştırmada, gençlerin %31'inin Tanrı'nın varlığı ile ilgili şüpheleri bulunduğu veya inanmadıkları görülmüştür. Geriye kalanların %45'i seven ve cezalandıran; %19'u seven ama cezalandırmayan; %2'si sadece cezalandıran; %3'ü ise ne seven ne de cezalandıran bir Tanrı tasavvur ettiklerini ifade etmişlerdir. Bu araştırmada ayrıca, kızların erkeklere oranla seven bir Tanrı'ya erkeklerden daha fazla inandıkları ve bu farklılığın yaşla birlikte arttığı bulunmuştur (Potvin, 1977).Dindarlık yönelimi ile Tanrı tasavvuru arasında da bir ilişki vardır. Çoğunluğu lise öğrencilerinden oluşan bir araştırmada (Spilka ve Mullin, 1977), iç-güdümlü dindarlık ile geleneksel Hıristiyanlığın yaratıcı, merhametli, kutsayıcı, haşmetli, iyi yürekli ve hoşgörülü Tanrı tasavvuru arasında; dış-güdümlü dindarlıkla da hiddetli ve öfkeli Tanrı tasavvuru arasında bir ilişki bulunduğu görülmüştür.Ülkemizde Tanrı tasavvuru 7–12 yaş arasındaki ilköğretim çağı çocuklarının Allah'ı, ilahî bir varlık, her şeyin yaratıcısı, kişisel hayatın devam ettiricisi, fiilde bulunan, kişi ve toplum hayatını düzenleyen ve iyiliği emreden, kötülüğü yasaklayan olarak tasavvur ettikleri anlaşılmaktadır. Bu sonuçlar, çocukların, "Allah' ı, O'nun temel nitelikleriyle ilişki kurarak tasavvur ettiklerinin göstergesidir. Dolayısıyla çocukların tasavvurları Kur'an kaynaklıdır ve soyut Allah tasavvuruna yöneldiklerini göstermektedir.(Yavuz, 1983).

Okul öncesi ve ilköğretim çağı (4-10 yaş)4 yaşlarında Allah' ı çok büyük olarak algıladıkları ve zaman zaman da ifade edemedikleri bulgulanmıştır. Allah'ın 5 yaş çocukları tarafından büyük bir insan gibi, gökyüzünde oturan aksakallı bir dede gibi tasarlandığı ve ebeveyn ilişkilerine göre bazen nûranî ve güler yüzlü, bazen de öfkeli ve asık suratlı, kızgın bir varlık olarak anlaşıldığı gözlemlenmiştir. 6 yaş grubunda ise Allah'ı yine insana benzetme devam etmekle birlikte tasvirlerin saygı uyandıran bir biçime dönüştüğü; 7 yaşında kendisini ve yakınlarını yaratan olarak tanımladıkları ve daha ilişkisel ifadeler kullandıkları görülmektedir. Bu dönemde Tanrı hâlâ iyilik ve güzellik ifadeleri ile tanımlanmaktadır. 8 yaş çocuklarında Allah' ın görülemezliği tartışılır hale gelirken; 9 yaşındaki çocuklar Allah' ı maddî/somut biçimde tanımlamaktan en azından görünürde vazgeçmiş gözükmektedirler. 10 yaşında ise artık Allah'ın sıfatlarına atıflarda bulunma becerisinin geliştiği anlaşılmaktadır (Öcal, 2004).İlköğretim çağı çocuklarının7–11 yaş Allah tasavvurlarında çoğunlukla somut düşünme özelliklerinin baskın olduğu;13–15 yaş arasındaki çocukların Allah tasavvurlarının ise, genellikle soyut düşünme özelliği gösterdiği ve antropomorfik düşünce biçiminin oldukça zayıfladığı bulgulanmıştır (Yıldız, 2007).

14-18 yaş arasındaki ergenlerin Allah' ın "yaratıcı, bağışlayıcı ve yerin göğün sahibi oluşu" sıfatlarını en baskın vasıflar olarak öne çıkardıkları; buna karşılık "öç alıcı, istediğini yapan istemediğini yapmayan, her şeyden sorumlu" sıfatlarının ise en az tercih edilen sıfatlar olduğu bulgulanmıştır. Cinsiyet açısından bakıldığında kızların daha çok Allah'ın "yakınlığını, koruyuculuğunu, sevgisini"; buna karşılık erkeklerin "gücünü ve cezalandırıcı" özelliğini vurguladıkları görülmüştür (Kuşat, 2006).

Üniversiteli gençlerin Tanrı kavramı "affedici-merhametli" sıfatının gençlerin bütünü tarafından; "yaratıcı, güvenilir, güçlü, cömert, hoşgörülü, doğru sözlü, ferasetli, mütehakkim, bel bağlanabilir, şefkatli ve ileriyi gören" sıfatlarının yarısından fazlası tarafından tercih edildiği bulgulanmıştır. Genel olarak Tanrıyı "korkulası" değil "sevilesi" olarak gördüklerine işaret etmektedir (Bacanlı, 2002).

Hıristiyan kültür çevrelerinde insanbiçimli (antropomorfik) Tanrı tasavvuru vardır. İslam kültüründe az rastlanır. Diğer çevrelerde olumsuz tanrı anlayışı hâkimken, Müslümanlarda olumsuz tanrı anlayışına pek rastlanmaz.

TANRI TASAVVURUNUN PSİKOLOJİK YANSIMALARI

Olumlu veya yardımsever bir Tanrı tasavvuru, derûni gerçekliği desteklemek suretiyle dış gerçeklikle daha fazla ilişki kurabilmeyi sağlayan benlik duygusunu güçlendirir. Yardımsever Tanrı tasavvuru, endişeyi dindirerek, yalnız başına var olmaya katlanma yeteneğini geliştirip, daha büyük ve daha güçlü bir varlığa bağlanma duygusu temin eder ve temel güveni destekler.Olumsuz bir Tanrı tasavvuru ise endişeyi tahrik edip, temel güvensizliği besleyebilir. Mesela, eleştirel veya talep edici bir Tanrı, yetersizlik hissi uyandırabilir. Olumsuz Tanrı tasavvurları, olumsuz yansıtmada bulunmaya neden olur ve genellikle olumsuz sonuçlara yol açar.

Olumlu bir Tanrı tasavvuru Sağlıklı ve normal bir ruhsal gelişim için, önemli işlevlere sahiptir. Olumsuz Tanrı tasavvurları, ruh sağlığı ile doğrudan ilişki içerisindedir. Yani, Tanrı tasavvurları ne kadar olumsuzsa, ruh sağlığı da o kadar bozuktur. (Murken, 1998) Ülkemizde de böyledir..Tanrı tasavvurlarının, düşünce ve duyguların oluşmasında, başkalarının ve sosyal çevredeki olayların yorumlanmasında temel ve vazgeçilmez bir etkisi olduğu yaygın şekilde kabul edilen ve öz-tutum, öz-değer, öz-güven, öz-saygı (izzet-i nefs) gibi isimlendirmelerle ifade edilen öz-kavramı ile yakın bir ilişkisi vardır. Öz-kavramına yüklenen anlam ve değer, Tanrı tasavvurları üzerinde de etkili olmaktadır. Hıristiyan kültüründe yetişmiş gençler arasında yapılan araştırmaların birçoğunda, yüksek öz-saygı ile olumlu (koruyan, kollayan) Tanrı tasavvuru arasında; düşük öz-saygı ile de olumsuz (cezalandıran, öç alan) Tanrı tasavvuru arasında doğru orantılı bir ilişki olduğu belirtilmektedir. Ülkemizde de böyledir.

Tanrı tasavvuru, işbirliği ve uyum ile de irtibatlıdır. Olumlu bir Tanrı tasavvuruna sahip bireylerin, problemlerini çözme konusunda Tanrıyla işbirliği içerisinde ve psikolojik olarak daha uyumlu oldukları bulunmuştur.Olumsuz bir Tanrı tasavvuruna sahip olan ve problemlerini çözme konusunda başına buyruk davranan bireylerin katı, asabi, endişeli oldukları ve psikolojik olarak uyum bozuklukları sergiledikleri tespit edilmiştir. (Schaefer ve Gorsuch, 1991).

Tanrı tasavvurları, Tanrı ile ilişkimize aracılık eden geçiş nesneleri olarak da işlev görür.Yetkin veya Kadir-i Mutlak bir Tanrı tasavvuru, her şeyin nedenini açık*lamak için güçlü bir referans kaynağı sağlar. Sebeplilik zinciri, O'nun sonsuz kudretinin tasarrufunda bir anlam ifade eder (Zümer 39/62-63). Her şey onunla izah edilir (Necm 53/42). Tanrı'yı her şeyi yaratan, her şeye gücü yeten, her şeyi bilen, her şeyi gören gibi yetkin vasıflarla tasavvur eden insan, böylece varlığın bütününü açıklayıp anlamlandırabilir. Çünkü "insan, kendi güvenliği için, reelin bütüncül açıklamasının mümkün olduğuna inanmaya muhtaçtır." (Gusdorf, 2000) Bu tasavvur, ahlakî değelerin de kaynağıdır. İnsanın, böyle bir tasavvur sahibi olmadan kendi içindeki, insanlararası ilişkilerdeki ve dünyadaki düzeni sağlaması güç gözükmektedir.Kadir-i Mutlak Tanrı tasavvurunun hedefi, insana ve dünyaya ne müstakil bir güç, ne de mutlak bir acziyet atfetmemektir (Draz, 2000). Gaye, insanı, modernitenin iki aşırı ucunu teşkil eden bu tavırlara düşmekten korumak; ona ne tabiat karşısında sınırsız bir güç atfetmek, ne de varoluşçuluk gibi insanın zayıflığını ve seçme hürriyetini bir zorunluluk olarak görüp bundan nihilist sonuçlar çıkarmasına yol açmaktır.

Varoluşunu Tanrı'ya teslim etmeyi, O'na kesin olarak bağlanmayı içeren ve normal çerçevede seyreden bir teslimiyet anlayışı olumlu bir Tanrı tasavvuruna, buna karşılık aşırı teslimiyetçi bir Tanrı tasavvuru, kaderciliğe veya olumsuz anlamda bir tevekkül anlayışına yol açabilmektedir. Bu durum insanı pasifleştirip; onu, iradesi ve benliği bulunmayan bir varlık haline getirebilir (Güler, 1998).İslam kültüründe, insanın tasavvurlarına belirli bir çerçeve sağlayan Allah'ın isimleri (el-esmâü'l-hüsnâ) ve vasıfları, insanın Allah'ı tanıması ve onunla bağlantı kurması bakımından önemli işlevler üstlenir. İnsanın ulûhiyet anlayışını aydınlatma amacını taşıması açısından bütün bu isim ve sıfatların insanla münasebet halinde olduğu söylenir. İslam toplumlarındaki Allah tasavvurlarını yüzyıllardır besleyen ve özetleyen "korku ile umut arasında" olmak tabiri, gerçekte psikolojik bir dengeye işaret etmektedir. Korku ile umut arasındaki gerilim, insanı uyanık tutar, bütün düşünce ve eylemlerinde ona bir ölçü ve denge sağlar.

Özet Kavram, bilişsel içeriğe; tasavvur ise daha çok duygusal içeriğe işaret ettiği için, Tanrı kavramı ile Tanrı tasavvuru farklı anlamlar taşır.Tanrı tasavvurunun oluşumu konusunda birtakım tezler ileri sürülmüştür. Bunlar, bilişsel tez, ilişkisellik tezi ve fıtrat kavramıdır.Her toplumda anneye ve babaya atfedilen birtakım nitelikler vardır. Bu niteliklerin, Tanrı tasavvurunun şekillenmesinde etkili olduğu varsayılır. Buradan hareketle, ebeyn imajlarıyla Tanrı tasavvurları arasındaki ilişki belirlenmeye çalışılır.Tanrı tasavvurları dinî gelenekler bakımından farklılaşabileceği gibi, kültürler açısından da farklılık gösterebilir. Tanrı tasavvurlarındaki kültürel farklılıklar, yapılan araştırmalarla ortaya konmuştur.Psikolojik bir inşa olarak Tanrı tasavvurunun, insan hayatının çeşitli alanlarında önemli etkileri vardır. Bu tasavvurun, ruh ve beden sağlığından, öz-saygıya, duygusal yaşantılardan, psiko-sosyal uyuma ve başa çıkmaya kadar çok çeşitli yansımaları mevcuttur.

Paylaşan:Yavuz Doğan (Alıntı)

DİN Psikolojisi 9. Ünite Özeti 
Dini inanç ve değerlere bağlanmadaki samimiyet, derinlik ve adanmışlık ölçüsünde, dua ve ibadetlerin etkileri kişiliği dönüştürücü ve yapılandırıcı olabilmektedir.Dua: davet etmek, yardım istemek, ıstılahta inanan kişinin Allah’la iletişim kurması ve ondan yardım istemesidir.Dua türleri: Dua hem dille hem de kalple yapılabilir. Sessiz duada da bir dinamizm vardır ve sessiz dua da bir fiildir.

DUA GÜDÜLERİBu güdüler bireyin yaşına, cinsiyetine, eğitim, kültür ve ekonomik durumuna göre farklı nedenlere bağlı ve farklı içeriklerde olabilmektedir. Vergote: 11–18 yaşarası öğrenciler üzerinde yapılan bir araştırmada Allah’a dua etmelerine sebep olarak %41’i manevi sıkıntıları, %15’i maddi sıkıntıları, %11’i mutluluk anlarını, %7’si de tabiatın güzelliğini saymışlardır.

Dua Güdüler Şunlardır:*Maddi Ya Da Manevi Bir Arzunun, Bir İsteğin GerçekleşmesiMaddi manevi Allah’tan dileklerde bulunmasıdır. Bir de BEDDUA vardır en güzel örnek TEBBET suresidir.*Bir Çaresizliğin Mahrumiyetin Sıkıntının GiderilmesiPsikolojik bir gerçektir ki her inancı terk etmiş kişi bile çaresizlik anında dua ve yakarışta bulunur. Duanın en önemli güdüsüdür.*Allah’ın Nimetlerine Şükrün İfadesidirAllah’la kurduğu sevgi bağını güçlendirmiş olmaktadır.*Günahlarının BağışlanmasıBağışlanacağı ümidi onun günahkârlık ve suçluluk duygusuna kapılmasını da önler. Ona duyduğu güvenle rahatlar.*Allah’ın Yüceliğine Duyulan Hayranlığın VurgulanmasıBelirgin bir ihtiyacı olmaksızın Allah’ın razı olduğu bir kul olabilmek için dua ederler.

Duanın Şekli Ve KabulüKuran’da, boyun bükerek, sessizce, korku ve ümitle dua edilmesi gerektiği bildirilmektedir.(Araf 55–56)

Duanın EtkileriDua bireyin ruh ve beden sağılığı, bütün kişiliğini etkiler. Dua kişide huzur ve sükûnet oluşturur. Sıkıntılı ve gergin durumdaysa hafilik ve rahatlama verir. Ortaokul öğrencileri ile yapılan bir araştırmada %93dua ederken hafiflik ve huzur hissettiklerini söylemişlerdir.Duanın en önemli yararı kendisini yalnız hissetmemesidir. Bu insanı çağımız hastalığı depresyondan korur. Dua aynı zamanda insana çalışma ve başarma gücü verir. Cesaret ve güven verir. Karamsar ve kötümser duyguları giderir, onu iyimser kılar. Dua eden insan Allah’a güvenen, O’nun kendisine yardım edeceğine kuvvetle inanan, ümitle ona bağlanan insandır. CARREL der ki: Dua ahlak ve karaktere de etki eder. Duada içe dönüş vardır, hatalarını ve eksiklerine görerek iyiye yöneliş arzusu vardır. Böylece birey, bencilliğini, hırsını aşarak ahlaki görevlerini yapmaya hazır hale gelir. Kötülük ve ıstıraplara karşı sabır ve dayanma gücü kazanır. Görev ve sorumluluk duygusu artar. Başkalarına karşı iyilik ve yardımseverlik duyguları güç kazanır.Duada Allah’a sığınma ve bağlılık, fakat dünyaya ve diğer tüm varlıklara karşı bir özgürlük vardır. Fatiha–5.nci ayet prensibiyle kişilikli bir özellik kazanır.Kişinin hasta ya da muhtaç olmadığı zamanlarda yaptığı duanın psikolojik yararı en fazla görülmektedir. N. Tarhan derki: hasta ve muhtaç iken yapılan dua ve ibadet mum ışığı ise, genç ve güçlü iken yapılan dua, güneş değerinde bir anlam taşır. Böyle bir insan kulluk bilinci içindedir ve gelecek zorluklara da şimdiden manevi yatırım yapıyor demektir.A. Carrel, Fransa’da dua ve telkin yoluyla tedavi yapılan ve mukaddes bir yer olarak kabul edilen Lourdes’e gelen ve şifa bulan hastalardan konu edinir. Burada önemli olan hastanın iyi olacağına kuvvetle inanmasıdır.Dr. Benson, duanın ve inancın hastalıklar üzerinde %60–90 oranında iyileştirici etkisi olduğunu kaydetmektedir.

Ayrıca yapılan araştırmalarda beyin MR görüntülerinde de dua halindeki kişinin beyninde kompleks(karmaşık) aktivitelerin gerçekleştiği rapor edilmiştir. Dua eden kişinin vücut ısısı artar, bedeninde uyarılma hissi yaşanır, algı gücü keskinleşir, bilinç ve farkındalık düzeyi artmaktadır. (Tarhan)

İBADET PSİKOLOJİSİİbadetin tanımı: genel anlamada bireyin inanç, düşünce ve duygu dünyasında kendisini hissettiren sübjektif olgular, kalplerin derinliklerindeki dini yaşanış ve tecrübelerin, davranış halinde dışa aksetmesinden ibarettir.

Her ibadet için belirlenen, değişmez söz ve davranışlardan oluşan ve sembolik anlamalar taşıyan bir şekil vardır. Bunlar ilahi otorite Allah tarafından belirlenmiş, değiştirilmeyen bir özelliğe sahiptir. Fakat dua böyle değildir inanan kişi dilediği yer ve zamanda dua edebilir.

Kendisini dindar olarak nitelendirmekle birlikte hiç ibadete başvurmayan bir insanın dindarlığının farazi ve hayali olacağını, çünkü dinin ancak, kişinin dini duygu ve bilincinin etkilediği davranışlarla var olabildiğini belirtmek gerekir.(armaner)

İbadetin Psikolojik Etkileriİbadetlerin insanın ruh ve beden sağlığı, düşünce, duygu, davranış, kişilik, benlik ve iradi yönü üzerinde etkisi vardır.

*İbadet ve düşünceKulluk bilincinin bir ifadesi olan ibadetler, insanın zihin yapısını ve düşüncesini bütünüyle etkiler, şekillendirir, derinleştirir ve onu fizik alanından fizik ötesi alana yükseltir.İbadet, zihindeki kavramları aktif olarak harekete geçirir ve bireyin, dinî inancına uygun kavramlar arasında yeni bağlantılar kurmasına imkân hazırlar. İbadetin hayatın amacını kavramada, hayatı anlamlandırmada da önemli rolü vardır. Bunun yanında ibadet insanı hayata kötümser değil iyimser bakmaya yöneltir. Mevlana'nın deyimiyle, diken değil gül düşünür ve gül bahçesi haline gelir. Allah' ın yarattığı her şeyde bir anlam, bir güzellik görür.İbadet, insana kendi faniliğini hayatın bir gerçeği olan ölümü ve ölüm sonrası hayatı düşündürme bakımından pek çok uyarıcı unsurlar taşır.

İbadetler Allah'a inanan bütün insanları sevmede, kardeşlik duygularının güçlenmesinde ve insanlara karşı daha hoşgörülü bir tutum kazanmada da etkileyici bir role sahiptir.Özellikle cemaatle kılınan namazlarda, aynı inanç ve değerleri paylaşan kişiler olarak Mü'minlerin yan yana, omuz omuza Allah'ın huzurunda durarak, O'nun önünde rukû ve secdeye kapanarak birlikte O'na dua ve yakarışta bulunmaları bu duyguların gücünü artırır. Birlikte olma, bir bütüne ait olma duygusu, sosyalleşme, sosyal bütünlük ve dayanışma duyguları gelişir. Birey aynı dine mensup insanlarla (cemaatle) bir etkinliği paylaşırken insan psikolojisinde önemli bir nokta olan ait olma duygusunu tatmin eder. Özellikle namaz ibadeti üstünlük ve aşağılık duygularına kapılmayı önlemede ve kontrol altında tutmada, bireye katkı sağlar. Eşitlik duygusunu ve alçakgönüllülüğü besler. bilinçli olarak Allah'a sevgi, saygı ve Bağlılık duygusuyla yapılan ibadetin insanı ulaştırdığı nokta, üstünlük ve aşağılık duygularının ortasında yer alan tevazudur, alçak gönüllülüktür. İbadet günahkârlık ve suçluluk duygusuna kapılmayı da önler, Bu konuda tövbe bireyi rahatlatan önemli bir etkendir. İbadet kalbi kötü duygulardan temizler. K.Kerim, namazın insanı edepsiz, kötü ve çirkin davranışlardan uzaklaştırdığını kesin bir ifadeyle belirtmektedir. (Ankebût, 29/45). Allah'ı, ahiret hayatını ve öldükten sonra dirilip hesap verileceğini hatırlaması, onun sorumluluk bilincinin kuvvet*lenmesinde önemli rol oynar.İbadet ve DavranışEğer kişi Allah'a kuvvetle inanmış ve O'nun buyruklarını hiç kuşku duymadan kabul etmişse, onları büyük oranda yerine getirme çabası içerisinde olur. Çünkü inançlar davranışlara yansır, davranış halinde ortaya çıkarlar. Davranış halinde ortaya çıkmayan inanç gittikçe zayıflar ve zamanla yok olacak düzeye gelir. Eski bilim adamları "fener" örneğiyle açıklarlardı. Şöyle ki, fenerin içinde yanan lamba inancı, lambayı çevreleyen camlar ise ibadetleri temsil eder. Nasıl ki camlar, dıştan gelen etkilere, rüzgâra karşı lambayı sönmekten koruyorsa, aynı şekilde ibadetler de, olumsuz etkilere, istek ve arzulara karşı inancı korurlar, onun zayıflamasını önlerler. Yani burada karşılıklı bir etkileşim söz konusudur. İnancın kuvvetliliği insanı ibadette bulunmaya iter, yaptığı ibadetler de inancını korurlar.İbadette Allah'a gösterilen saygı ve bağlılık, kötü olandan uzaklaşma, doğruya yönelme arzusu, kişinin bunları samimiyetle Allah'tan talep etmesi, onun kendini değerlendirmesine, kontrollü, ölçülü, güzel davranışlarda bulunmasına neden olur. Sadece kendini düşünmez, kendisi için istediğini diğer insanlar için de ister, ben değil biz şuuru içinde hareket eder, yardımsever, fedakâr olur. Gönül kırıcı değil, yapıcı olur.İbadet ve İradeDini inancı olan bir kişi, dinin kendisinden yapmasını istediği davranışları yapmak ister. Bunların başında da dinî bir görev olan ibadetler gelir. İstek ve arzuları frenleyen, kişiyi namaz kılma yönünde karar vermeye ve davranışta bulunmaya götüren bir inanç ve irade gücü söz konusudur. İbadet tecrübesi, insani arzulara üstün gelen ilahî ve manevî hedefler doğrultusunda bir iradi çabayı etkin duruma getirir.İbadet ve Kişilikİnsanın toplumdaki diğer kişiler üzerinde bıraktığı bir etki, diğerlerinin onu değerlendirmesine neden olan bir takım belirgin kişilik özellikleri vardır ki, bunlar daha çok onun ahlâki yönünü oluşturur. Örneğin, dürüst, adaletli, namuslu, onurlu, şeref ve haysiyetine düşkün, cesaretli, kendisine güvenilir, yardımsever veya yalancı, işine geldiği gibi konuşan, hilekâr, çıkarına göre hareket eden, bencil, korkak, güvenilmez vb. Hatta bütün bu özellikler, halk arasında kişilikli kişiliksiz, karakterli karaktersiz (karaktere ahlâki kişilik de denmektedir) gibi nitelendirmelere de yol açmaktadır. Burada kişilikli denilen insan, kişiliği beğenilen, olumlu kişilik özelliklerine sahip olan, kişiliksiz denilen insan da kişiliği beğenilmeyen, olumsuz kişilik özelliklerine sahip olan insandır.İbadet insanı, olumsuz kişilik özelliklerinden uzaklaştırıp, olumlu kişilik özellikleri geliştirmesine yardımcı olur.Namaz insanı başka varlıklara, başka şeylere kul, köle olmaktan kurtarıp Allah'a bağlılığa götüren, onu kötü istek ve arzularının, dünyanın basit çıkarlarının esiri olmaktan arındırıp özgürleştiren bir uygulamadır.

Zekât ve sadaka, mala ve paraya olan bağlılığın azalmasına, mal hırsının insanın gözünü bürüyüp kendine ve çevresine zarar verici duruma düşmesine engel olur. Maddeci, çıkarcı ve bencil olmayan, başkalarını da düşünen, özgeci bir karakter oluşumunu destekler. Aynı şekilde oruç, bedenin arzularının üstüne yükselme, alışkanlık ve otomasyondan kurtulma, manevi bilinci güçlendirmede son derece etkilidir.

İbadet ve Benlikİbadet bireye farkındalık bilinci kazandırır. Onu inanç değerleri çerçevesinde sorumluluklarını düşünmeğe iter ve yaptıklarının da yapama*dıklarının da farkına varmasında etkili olur. Kendi güçlerinin, sınırlılık*larının, yaşadıklarının, kaygılarının ve olaylara bakış açılarının farkında olma bilincinin oluşmasında ibadetin etkili olacağı rahatlıkla söylenilebilir.Kendine karşı olumlu duygular besler. Benlik saygısı güçlenir. İbadet eden insanın her zaman, özellikle güç durumlarda Allah' ı yanında hissetmesi, O'nun kendisine yardım edeceğine inanması öz güvenini artırır ve gücüne güç katar.Benlik, bir kimsenin kendi kendisi hakkındaki algıları ve yargıları toplamıdır. Benlik sürekli yenilenen bir oluşumdur. Her yaşantı, baştan geçen her olay, birey için önemli olan kişilerin onu beğenip beğenmemeleri, eleştirmeleri ya da övmeleri ve onun bunları algılayış tarzı, benliğinde yer eder, benliğinin alacağı şekli etkiler.İbadet aynı zamanda bir olgunlaşma sürecidir. Benliğin yeniden inşasında, özünde ilahi değerlerin yer aldığı bir benliğin oluşumunda, ibadet*lerin, kılınan namazın ve tutulan orucun ayrı bir katkısı olur.

İbadet ve Vicdanİnsanın içinde doğuştan gelen, gerek kendi gerekse başkalarının yaptığı davranışları değerlendiren ve bunlar hakkında iyi-kötü şeklinde hükümler veren bir kontrol ve yargı gücü vardır ki, buna vicdan denilir. İnsan vicdanı ile kendi kendini muhakeme eder, yargılar. Bu nedenle vicdan adeta insanın içinde kurulan bir mahkemedir ve insanın bu mahkemenin yargılamasından kurtulması mümkün değildir.Kişinin yaptığı iyi davranışlar ve kötülüklerden uzak durması vicdanının hassaslaşmasına ve küçük bir kötülükten bile vicdan azabı duymasına, sık sık kötülük yapması ve suç işlemesi ise vicdanının zayıflamasına ve hassasiyetini kaybetmesine neden olur.İbadetler birer eğitim programıdır. Bu program, insani tabiatımız*da yer alan olumsuz ve kötücül eğilimleri yok etme, iyi ve olumlu eğilimleri açığa çıkarıp güçlendirmeyi hedefler. Bu bakımdan her bir ibadetin kişilik ve karakterimizin belli bir yönünü eğitici işlevi vardır.

İbadet ve Ruh Sağlığıİbadet insana gerginlik ve stresten kurtulmada, ruh sağlığını korumada yardımcı olur. İşte İslam'da gün içerisin*de tekrarlanan namaz ibadeti insanı günlük hayatındaki yoğun işlerden, zihnini rahatsız eden problemlerden uzaklaştırarak kısa bir süre de olsa dinlenmesini ve stres atmasını sağlar. Ona psikolojik boşalım yaşatır. Namaz belli aralıklarla sürekli devam ettiğinden bir süre sonra birey, ruh sağlığını bozan düşüncelerden tamamen kurtulabilir. Beş vakit kılınan namazı, uzun yola çıkan ve saatlerce araç kullanan bir şoförün, sağlıklı bir şekilde menzi*line varabilmesi için belli aralıklarla yorgun bedenini dinlendirmek, dağılan dikkatini toparlamak üzere verdiği molalara benzetilebilir. Yorgun bedenin bu molalara ne kadar ihtiyacı varsa, kalbin ve ruhun da namazlarla rahatla*maya, sükûnete ermeye o kadar muhtaç olduğu söylenebilir.

Yapılan birçok araştırma, dinî inanç, ibadet ve ritüellerin stres ve gerilimlerle başa çıkmada insanlara dayanma ve tahammül gücü verdiğini göstermektedir.

İslam’da cemaatle kılınan namazın sevabının, bireysel kılınan namazdan yirmi yedi kat daha fazla olduğu bildirilmektedir. Bunun nedeni, dini motifli bir dayanışma, paylaşma ve kaynaşmanın oluşması, dini inancın, dine aidiyet ve bağlılığın daha da güç kazanmış olması ile açıklanabilir.DİNİ TÖRENDini Ritüel, Ayin ve TörenHer toplumda özel zamanlarda ve mekânlarda sabit, kalıplaşmış, sembolik anlamları da olan kutlama ve törenler düzenlenir. Bunlar genel olarak toplumsal yaşamın sembolik nitelikli ya da dar anlamda dinî nitelikli eylemleri olabilir. Örneğin mezuniyet törenleri, doğum günü kutlamaları, resmi bayram törenleri genel nitelikli bir ritüel, Hz. Peygamber'in doğumunu kutlama, bir sünnet merasimi, bir mevlit okutma merasimi, bir yağmur duası dinî ritüellerdir. Dolayısıyla dinî ritüeller, dua ve ibadetten farklı, içinde duanın da yer aldığı dini kutlama ve uygulamalardır. Buna göre ritüeller salt ibadet ya da dinî pratikle özdeşleştirilemeyecek kadar geniş bir kavramsal içeriğe sahiptir.Dinî ritüeller dinî inançları eyleme dönüştürerek toplumsal paylaşımın konusu haline getirmekte, dindarlığın toplumsal boyutunu oluşturmaktadır. Dolayısıyla dinî hayatın temel unsurlarından biri olarak dinî ritüeller inanca toplumsal bir boyut katmaktadır.Âyin kelimesi bazı tarikat törenleri dışında İslam kültüründe fazla yer tutmayan bir dinî uygulamayı ifade eder. Buna karşılık meselâ Hıristiyanlık'taki vaftiz ayini oldukça önemli bir dinî törendir.Dinî Ritüel, Ayin ve Törenin Psikolojik EtkileriDinî ritüeller, dinî inancı pekiştirir, kuvvetlendirirler.Dinî ritüellerin önemli bir etkisi de sosyal dayanışma ve kaynaşmanın, birlik ve bütünlük ruhunun canlı kalmasını sağlamalarıdır.Mevlitle ilgili ülkemizde yapılan bir araştırmanın sonuçları, araştırmaya katılanların % 86'sının, mevlidin "sosyal kaynaşma ve yakınlaşmaya" yol açtığı anlayışına sahip olduklarını ortaya koymuştur.(Hökelekli, 2009,s.320)Dini Ritüel, Ayin ve TörenRitüeller ÇOK GENİŞ İÇERİĞE SAHİPTİR, dua ve ibadetten farklı, içinde duanın da yer aldığı dini kutlama ve uygulamalardır. Bizim salonda misafirlerden 86 kişi mevlit istedi. Baya etkilenmişler dinlerken.

Özet

İlahi bir varlığa inanan insan, bu Varlıkla iletişim kurmaya, sevgi, saygı ve bağlılığını O'na sunmaya çalışır. Allah'la insan arasında çift yönlü bir iletişim vardır. Birincisi Allah'tan insana doğru olan, ikincisi de insandan Allah'a doğru olan iletişimdir.İşte insandan Allah'a doğru olan iletişim dua, ibadet ve dinî ritüellerle yapılır. Duada birey Allah'a yönelerek O'nunla iletişim kurar, duygularını,düşüncelerini, sıkıntılarını, dertlerini, arzu ve dileklerini O'na sunar, O'nun yardımını talep eder. Birey bu sunuşunu sözlü olarak da, sözsüz, yani hâl diliyle de yapar. Allah' ın da kendisine karşılık vereceğine, söylediklerini dikkate alacağına içtenlikle inanır.Birey isteklerinin gerçekleşmesi, içinde bulunduğu çaresizliğin ve sıkıntı¬nın giderilmesi, günahlarının bağışlanması, Allah'ın nimetlerine şükrünün ifadesi ve Allah'ın Yüceliğine duyulan hayranlığın vurgulanması güdüleriyle Allah'a yönelir, O'na dua eder.Duanın insanın bütün psikolojik mekanizmaları, ahlâk ve karakteri, ruh ve beden sağlığı üzerinde olumlu etkilerinin olduğunu araştırmalar göstermek¬tedir. Bu etki bireyden bireye farklılık göstermekte, özellikle duadaki sami¬miyet, içtenlik ve süreklilik, etki gücünün tayininde önemli rol oynamaktadır.Duanın psikolojik etkileri, sıkıntılı ve gergin durumdan kurtulma, hafiflik ve rahatlık duyma, zorluklarla, güçlüklerle baş etme, dayanma ve sabretme gücü kazanma, karamsar ve kötümser duygulardan arınıp iyimser ve ümitvar olmasını sağlama, yalnızlık duygusundan kurtulma, yüksek bir moralle hastalıklara karşı direnç gücü kazanarak şifa bulma şeklinde ortaya çıkmak¬tadır.İnsanın inancının davranış olarak dışa akseden bir yönü de ibadetlerdir. İbadet dinler tarafından şekli belirlenmiş, Allah'la ilişkileri canlı tutmak amacı taşıyan söz ve hareketlerdir. İbadette güdüsel olarak korku, sevgi ve saygı duygularıyla beraber iradenin etkin rolü vardır.İbadet bireyin düşünce, duygu, davranış, kişilik, benlik, irade ve ruh sağlığına etki ederek onu şekillendirir. İbadetin psikolojik etkilerini, hayatın ve ölümün amacını, anlamını kavrama, duygularını dengeli kılma, ihtirasa kapılmasını önleme, Allah' ın nimetlerine şükretme, kötü eğilimleri, arzu ve istekleri kontrol altında tutarak iradesini güçlendirme, kötü, zararlı olandan uzaklaşıp doğruya yönelme, olumlu kişilik özellikleri kazanma, benlik saygısını güçlendirme, bencilliği gidererek biz duygusunu hâkim kılma, hassas bir vicdan oluşturma ve zihinsel gerginlikten kurtulma noktalarında toplamak mümkündür.Toplumlarda özel zaman ve mekânlarda yapılan kalıplaşmış, sembolik anlamları da olan dinî nitelikli kutlama ve törenler ise dinî ritüelleri oluştururlar. Dinî ritüeller, dua ve ibadetten farklı, içinde duanın da yer aldığı dinî kutlama ve uygulamalardır. Ülkemizde en yaygın dinî ritüel olarak mevlit merasimleri görülmektedir. Dinî ritüellerin, özellikle dinî inancın pekişmesinde, sosyal dayanışma ve kaynaşmanın, birlik ve bütünlük ruhunun canlı kalmasında önemli rolü vardır

Paylaşan:Yavuz Doğan (ALINTI)